ارائه‌ی پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي – تجربه‌ای خاص و متمایز!

پاورپوینتی حرفه‌ای و متفاوت:

فایل پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي شامل 120 اسلاید جذاب و کاملاً استاندارد است که برای چاپ یا ارائه در PowerPoint آماده شده‌اند.

ویژگی‌های برجسته فایل پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي:

• طراحی خلاقانه و حرفه‌ای: فایل پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي به شما این امکان را می‌دهد که مخاطبان خود را با یک طراحی خیره‌کننده جذب کرده و پیام خود را به بهترین شکل انتقال دهید.
• سادگی در استفاده: اسلایدهای پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي به گونه‌ای طراحی شده‌اند که استفاده از آن‌ها بسیار آسان باشد و نیاز به تنظیمات اضافی نداشته باشید.
• آماده برای ارائه: تمامی اسلایدهای پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي با کیفیت بالا و بدون نیاز به ویرایش، آماده استفاده هستند.

کیفیت تضمین‌شده با دقت بالا:

فایل پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي با رعایت بالاترین استانداردهای طراحی تولید شده است. بدون نقص یا بهم‌ریختگی، تمامی اسلایدها آماده برای یک ارائه بی‌نقص و حرفه‌ای هستند.

نکته مهم:

هرگونه تفاوت احتمالی در توضیحات ممکن است به دلیل نسخه‌های غیررسمی باشد. نسخه اصلی پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي با دقت و حرفه‌ای تنظیم شده است.

همین حالا فایل پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي را دانلود کنید و ارائه‌ای حرفه‌ای و تأثیرگذار داشته باشید!

---

بخشی از متن پاورپوینت مفسران مکتب عرفاني ابن‌عربي :

شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی

در میان آثار عرفانی ابن‌عربی، کتاب فصوص‌الحکم از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. این اثر عمیق بسیاری از دقایق معارف دینی و اسرار و رموز عرفان نظری را بیان نموده است و تأثیر غیرقابل انکاری در سیر اندیشه معنوی مسلمانان نهاده و سال‌های متمادی در مجامع علمی از مهم‌ترین کتب درسی در عرفان نظری به شمار آمده است.
همچنین سالیان درازی استادان این فن در سطوح بسیار عالی به تدریس آن پرداخته، و شارحان بسیاری با نهایت دقت به شرح مشکلات و توضیح اشارات و کنایاتش همت گماشته‌اند.
پس از ابن‌عربی اصول عرفان وی همواره محل تأمّل و موضوع بررسی عرفان‌پژوهان بزرگ قرار گرفته است، شارحان برجسته بسیاری به شرح و بررسی، و نقد اندیشه‌های عرفانی او پرداخته، در این زمینه آثار گران‌سنگ فراوانی به رشته تحریر درآورده‌اند. نوشتار حاضر عهده‌دار معرفی شارحان مکتب عرفانی ابن‌عربی می‌باشد.

فهرست مندرجات

1 – ابن‌عربی از دیدگاه اندیشمندان
1.1 – مرتضی مطهری
1.2 – جوادی آملی
1.3 – حسن‌زاده آملی
1.4 – هانری کربن
1.5 – ابوالعلا عفیفی
1.6 – سیدیحیی یثربی
1.7 – بدیع‌الزمان فروزانفر
1.8 – ابراهیمی دینانی
1.9 – مصطفی محقق داماد
1.10 – سیدجلال‌الدین آشتیانی
2 – شارحان ابن‌عربی
2.1 – صدرالمتاهلین شارح ابن‌عربی
2.1.1 – دیدگاه سیدحسین نصر
2.1.2 – دیدگاه حسن‌ زاده‌آملی
2.1.3 – دیدگاه قائم مقامی
3 – فصوص ‌الحکم
3.1 – دیدگاه ابن‌ عربی
3.2 – دیدگاه مرتضی مطهری
3.3 – دیدگاه جوادی آملی
3.4 – دیدگاه حسن‌ زاده آملی
3.5 – دیدگاه عبدالحسین زرّین‌کوب
3.6 – دیدگاه نیکلسون
4 – شارحان فصوص الحکم
4.1 – عبدالله بدر حبشی
4.2 – اسماعیل سودکین
4.3 – صدرالدین قونوی
4.4 – ابراهیم همدانی
4.5 – عفیف‌الدین تلمسانی
4.6 – محمد جندی
4.7 – محمد فرغانی
4.8 – عبدالرزاق کاشانی
4.9 – قیصری ساوی
4.10 – بابارکنا
4.11 – امیر سیدعلی همدانی
4.12 – سیدحیدر آملی
4.13 – مغربی تبریزی
4.14 – خواجه محمد پارسا
4.15 – نعمت‌ اللّه ولی
4.16 – صائن‌ الدین ترکه
4.17 – حسین خوارزمی
4.18 – عبدالرحمان جامی
4.19 – عزیزالدین نسفی
4.20 – عبدالکریم جیلی
4.21 – حسین بن معین‌الدین میبدی
4.22 – ابن‌ابی‌جمهور
4.23 – بالی افندی
4.24 – عبدالغنی نابلسی
4.25 – محمّدرضا قمشه‌ای
4.26 – شارحان پس از قمشه‌ای
4.27 – شارحان معاصر
4.27.1 – امام خمینی
4.27.2 – جوادی‌آملی
4.27.3 – حسن‌زاده‌آملی
4.27.4 – دیگر شارحان معاصر
4.28 – دیگر شارحان
5 – پانویس
6 – منبع

ابن‌عربی از دیدگاه اندیشمندان

محمّد بن علی ‌بن محمد بن احمد بن عبداللّه حاتم الطائی، معروف به محیی‌الدین، ملقّب به «شیخ اکبر» (560ـ638 ق) است. از این‌رو، طریقت خاصه وی به طریقه «اکبریه» موسوم است. آنچه امام رازی درباره بوعلی گفته است (ما سبقه الیه من قبله و لالحقه عن بعده

[1] رازی، فخرالدین، شرح الإشارات و التنبیهات، ج2، ص589.

)، از جهت برهانی کردن بخشی از مسائل عرفان است.
بسیاری از مبانی «حکمت متعالیه» وامدار عرفانی است که ابن‌عربی پایه‌گذار نامدار آن می‌باشد. البته سهم صدرالمتألّهین از جهت برهانی کردن عرفان همچنان محفوظ است.

[2] جوادی آملی، عبداللّه، آوای توحید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1373، ص78.

کمتر کسی از نویسندگان جهان اسلام در کثرت تألیف و تصنیف با وی برابری می‌کنند. موضوع اصلی رساله‌های او عرفان و حالات و واردات و تجارب قلبی اوست؛ ولی در عین حال، تمامی علوم دینی اعم از حدیث، تفسیر، سیره، فقه و نیز علومی از قبیل کیمیا و جفر و نجوم و حساب جمل و همچنین شعر را دربر می‌گیرد.

[3] مؤسسه دائره‌المعارف تشیّع، دائره‌المعارف تشیّع، زیرنظر غلامعلى حدّاد، عادل تهران، مؤسسه دائره‌المعارف تشیّع، 1371، ج1، ص348.

ابن‌عربی با خلق آثاری ارزشمند، بنیاد یک نظام فکری کامل و شاملی را بر اساس تجارب عرفانی استوار ساخت که هنوز هم محور بینش‌های عرفانی در جهان اسلام است.

[4] یثربی، سید یحیی، عرفان نظری، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1374، ص176.

مرتضی مطهری

اندیشمند و متفکر اسلامی شهید مطهری می‌فرماید:
آثار محیی‌الدین تأثیر عجیبی روی عرفای بعد از خودش گذاشته است، و دیگران نیز به این مطلب اعتراف کرده‌اند.

[5] مطهّری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ج1، ص178.

محیی‌الدین شاگردان زیادی داشته است که این کتب عرفانی علمی را اینها نوشته‌اند؛ از قبیل صدرالدین قونوی. او شاگرد و مرید فوق‌العاده وی بوده و در واقع، شارح گفته‌های محیی‌الدین، صدرالدین قونوی است. داوود قیصری و عبدالرزاق کاشانی (شارحان دیگر) از این طبقه‌اند؛ یعنی از طبقه احیا شده‌ها و زنده شده‌های محیی‌الدین هستند. مولوی بلخی رومی که معاصر بود با صدرالدین قونوی، بعد از او هم کسانی مثل محمود شبستری صاحب گلشن راز، جامی که از شارحین فصوص‌ الحکم محیی‌الدین است، همه سخت تحت تأثیر محیی‌الدین عربی هستند و در اشعار شبستری انسان کلمات محیی‌الدین را کاملاً می‌تواند پیدا کند.

[6] مطهّری، مرتضی، عرفان حافظ، ص15.

جوادی آملی

آیت‌اللّه جوادی آملی درباره محیی‌الدین می‌نویسد:
بعد از وی هر چه در زمینه معارف و اسرار، به تازی و فارسی یا نظم و نثر، تصنیف یا تألیف شده است، نسبت به نوشتار شیخ اکبر شبنمی است که در بحر می‌کشد رقمی.

[7] جوادی آملی، عبداللّه، بنیان مرصوص امام خمینی، قم، اسراء، 1378، ص152.

ایشان در جای دیگر مرقوم داشته است:
ابن‌عربی (شیخ اکبر) از بزرگ‌ترین بنیان‌گذاران اصول و مبانی عرفانی است.

[8] جوادی آملی، عبداللّه، تفسیر موضوعی قرآن کریم، تفسیر موضوعى قرآن کریم قم، اسراء، 1376،ج6، ص308.

حسن‌زاده آملی

آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی در موارد بسیاری از تألیفات ارزنده خود، درباره آثار ابن‌عربی سخن به میان آورده است؛ از جمله می‌نویسد:
علمای اسلام در معرفت النفس و تهذیب و تزکیه آن، کتاب‌ها نوشته‌اند، ولی مهم‌ترین آنها فصوص و فتوحات شیخ اکبر محیی‌الدین است. امیدوارم به درس و بحث آنها نایل آییم و راه تحصیل سعادت ابدی خود را که تقرّب و تشبّه به جمال مطلق و کمال مطلق و جلال مطلق است بپیماییم.

[9] حسن‌زاده آملی‌، حسن، دروس معرفت نفس، علمى و فرهنگى، 1378، درس 127.

ایشان در جای دیگر نوشته است:
در حقیقت، صحف عرفانی، بخصوص فصوص و فتوحات شیخ عربی و دیگر کتب و رسائل وی، تفسیر انفسی و بیان مقامات عروجی و اسرار و بطون آیات و روایات می‌باشد.

[10] حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، تهران، رجا، 1364، نکته 626

آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی در کتاب دیگر خود چنین می‌نگارد:
مخفی نماند که تمام کتب صدرالدین قونوی و دیگر شاگردان شیخ اکبر محیی‌الدین عربی و همچنین کتب و رسائل شاگردان آنان، تا اسفار و دیگر کتب صدرالمتألّهین و رسائل شاگردانش تا زمان ما، آنچه از معارف ذوقی و حقایق شهودی و تفسیر انفسی آیات و روایاتی را که حایزند، از آثار شیخ اکبر و فصوص و فتوحات و دگر کتب و رسائل او دارند.

[11] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه، قم، الف. لام. میم، 1380، ص70.

ایشان می‌افزاید:
اهل فن می‌دانند که در اسلام و قبل از اسلام، کتابی در معرفت نفس به عظمت… دو کتاب فصوص‌ الحکم و فتوحات مکیه شیخ اکبر محیی‌الدین نوشته نشده است و در معرفت نفس مهم‌تر از همه، فصوص است.

[12] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه، قم، الف. لام. میم، 1380، ص36.

ایشان همچنین می‌فرماید:
مؤلف وفیات‌ الاعیان هنگامی که شیخ عارف محیی‌الدین را اسم می‌برد، می‌گوید: ایشان 95 جلد کتاب در تفسیر قرآن نوشته است.

[13] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه، قم، الف. لام. میم، 1380، ص75.

نام تفسیر او الجمع‌ و التفصیل فی اسرار التنزیل ذکر شده‌ است.

[14] شیخ مکی، محمد‌ بن‌ مظفرالدین‌، الجانب الغربی، تصحیح نجیب مایل هروى تهران، مولى، 1364، ص204.

هانری کربن

هانری کُربن معتقد است:
فهرست اسامی نسخ آثار ابن‌عربی که اخیرا به دست عثمان یحیی تدوین شده است، حاکی از بسطِ شگرفِ مجموعه آثاری است که درک کامل آن محتاج به وقف یک عمر می‌باشد. ناگفته نماند که محققان اروپایی که در جست‌جوی عقاید عالیه اسلامی بوده‌اند… با خواندن آثار با عظمت ابن‌عربی، خود را در سرزمین آشنا احساس می‌کنند.

[15] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدّمه قیصری بر فصوص‌الحکم، مقدّمه هانرى کربن، ترجمه سیدحسین نصر تهران، امیرکبیر، 1370، ص16.

ابوالعلا عفیفی

ابوالعلا عفیفی نوشته است:
اگرچه آثار ابن‌عربی غالبا در زمینه عرفان است، ولی تمامی علوم اسلامی را دربر می‌گیرد. وی در عرفان نظری، علم حدیث، تفسیر قرآن، سیره نبی، فلسفه، ادبیات و از جمله شعر و نیز علوم طبیعی، کتب و رسائلی نگاشته است. محیی‌الدین در پرداختن به این موضوعاتِ کاملاً متفاوت، هرگز عرفان را از نظر دور نداشته است و در حالی که درباره مسائل کلامی، فقهی و حتی علمی بحث می‌کند، غالبا جنبه‌هایی از تفکر عرفانی وی بروز می‌نماید.

[16] جمعی از نویسندگان، تاریخ فلسفه در اسلام، ج1، ص564.

سیدیحیی یثربی

آقای دکتر یثربی در این‌باره نوشته است:
در یک کلام باید گفت: عرفان نظری با آثار محیی‌الدین نظم و کمال نهایی خود را به دست آورده است.

[17] یثربی، سید یحیی، عرفان نظری، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، 1374، ص182.

بدیع‌الزمان فروزانفر

بنا به سخن آقای بدیع‌الزمان فروزانفر، بیشتر آرای عرفا و حکمای قرن اخیر از آن عقیده سرمایه گرفته و تقریبا کتب و آرای محیی‌الدین، مبنای اصلی عرفان اسلامی از قرن هشتم تا عهد حاضر بوده است.

[18] فروزانفر، بدیع‌الزمان، رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا، تهران، زوّار، 1361، ص42.

ابراهیمی دینانی

آقای دکتر ابراهیمی دینانی نیز می‌گوید:
کثرت شمار تألیفات محیی‌الدین به خوبی نشان می‌دهد که وی در قید این نبوده که مانند یک فیلسوف رسمی اندیشه‌های خود را طبقه‌بندی کرده و آنها را در یک چهارچوب معین تحت عنوان یک سیستم فلسفی ارائه نماید. آنچه موجب می‌شده که محیی‌الدین دست به قلم گیرد و نسبت به تألیف یک کتاب یا رساله اقدام نماید، بیشتر واردات قلبی وی را باید نام برد. گاهی نیز اتفاق می‌افتاد که خود را بر حسب یک رؤیا یا مکاشفه مأمور این کار می‌دیده است. موضوعاتی که در آثار گوناگون و متعدد محیی‌الدین مورد بررسی واقع شده، بیشتر بر حول محور سه مسئله دور می‌زند که به ترتیب عبارتند از: خدا، انسان، جهان.

[19] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح فصوص‌الحکم مؤیدالدین جندی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1361، مقدّمه غلامحسین ابراهیمى دینانى، ص16.

مصطفی محقق داماد

در این زمینه، مصطفی محقق داماد یکی از پژوهشگران معاصر گفته است:
آثار محیی‌الدین یک وجه امتیاز نسبت به آثار سایر اندیشمندان دارد. او از جایی شروع نمی‌کند که فارابی و شیخ‌الرئیس به آنجا رسیده بودند. ابن‌عربی کار خود را به طور مستقل به پایان می‌برد، او مبتکر و بانی یک سیستم و نظام جداگانه و مخصوص به خودش است؛ نه شرحی می‌نویسد، نه پاورقی، نه حاشیه، نه تعلیقه، هیچ‌کدام از اینها را ندارد. حتی نقل قول‌هایش هم بسیار اندک است.

[20] گفت‌ وگوی دین و فلسفه، گفت‌وگو با سید مصطفی محقق داماد، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1377، ص132.

سیدجلال‌الدین آشتیانی

مرحوم سیدجلال‌الدین آشتیانی می‌نویسد:
عثمان یحیی، دانشمند معروف مصری، چندین برابر آنچه که ارباب تراجم از آثار علمی ابن‌عربی ضبط کرده‌اند، از وی آثار علمی پیدا نموده و کتابی مبسوط در این باب نوشته است. انسان متحیر می‌شود که یک مرد محققی که به یک معنی، پدیدآورنده عرفان نظری به سبک آثار او و پیروانش می‌باشد، چه اندازه می‌توانسته است کار کند. به طور مسلّم از هیچ مؤلفی به اندازه وی اثر علمی باقی نمانده است. او پرکارترین استاد و والاترین دانشمند در ادوار اسلامی است. تفسیر کبیر او مشتمل بر نود و پنج جلد بزرگ است و تفسیر صغیر او مشتمل بر هشت یا نه مجلّد است.

[21] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدّمه قیصری بر فصوص‌ الحکم، مقدّمه هانرى کربن، ترجمه سیدحسین نصر تهران، امیرکبیر، 1370، ص23.

شارحان ابن‌عربی

شاید در مورد بسیاری از رشته‌های علوم بتوان ادعا کرد که فراگرفتن آنها بدون استاد و تنها با کوشش و پشتکار امکان‌پذیر است، اما درباره عرفان به هیچ وجه این ادعا پذیرفتنی نیست؛ زیرا در عرفان، اسراری وجود دارد که تنها از طریق استاد، آن هم سینه به سینه، قابل انتقال می‌باشد. کسانی که با عرفان، به طور عام، و با آثار محیی‌الدین، به طور خاص، آشنایی داشته باشند، به خوبی می‌دانند که فهم رموز و اسرار کتاب فصوص‌ الحکم بدون ارشاد و راهنمایی یک استاد ماهر و عارف کامل تا چه اندازه می‌تواند دور از واقعیت باشد. بدین‌سان، باید گفت: اگر کسی بخواهد با اندیشه‌های محیی‌ الدین عربی آشنا شود و کلید حل رموز و اسرار آثار وی را به دست آورد، ناچار باید آثار شارحان و شاگردان با واسطه و بدون واسطه وی را مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار دهد.

[22] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح فصوص ‌الحکم مؤیدالدین جندی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1361، مقدّمه غلامحسین ابراهیمى دینانى، ص31.

بدین‌روی، پس از محیی‌الدین، اصول عرفان وی همواره محل تأمّل و موضوع سخن متفکران و نویسندگان و عرفان‌پژوهان بزرگ قرار گرفته است و در این رهگذر، شارحان بسیاری به شرح و نشر اندیشه‌های عرفانی شیخ اکبر پرداخته‌اند.
اهمیت و عظمت اندیشه‌های ابن‌عربی به گونه‌ای بود که برخلاف بسیاری از اندیشه‌های بزرگ که معمولاً حجاب معاصرت مانع دیدن بزرگی آنها می‌شود و از فراگیری آن در دوران معاصر خود می‌کاهد، دیده بسیاری از معاصران را خیره کرد و آنان را متوجّه خود ساخت. گرچه شاگردان بی‌واسطه ابن‌عربی بسیار اندکند، لیکن در دوره‌های بعدی متفکران فراوانی را می‌یابیم که به بسط و توسعه اندیشه‌های او پرداخته و به شرح و تدریس مکتوبات و آراء و انظار وی همت گمارده‌اند.

[23] حسینی قائم‌مقامی، سیدعباس، سِفر عشق، تهران، فکر برتر، 1378، ص19-20.

بعد از ابن‌عربی افراد زیادی به شرح آرا و آثار او پرداخته‌اند که از جمله می‌توان به صدرالمتالهین و قونوی و تلمسانی و عبدالرزاق کاشانی اشاره کرد.

صدرالمتاهلین شارح ابن‌عربی

یکی از اندیشمندانی که به شرح و بسط افکار و مکتب عرفانی ابن‌عربی پرداخته، حکیم بزرگ صدرالمتألّهین شیرازی است. گرچه وی کتاب مستقلی در شرح یکی از آثار محیی‌الدین ننوشته است. اگر اسفار وی را شرح دو کتاب فصوص‌ الحکم و فتوحات مکّیه ابن‌عربی بدانیم سخن ناصوابی نگفته‌ایم.

دیدگاه سیدحسین نصر

سیدحسین نصر در این زمینه می‌نویسد:
در واقع، ملّاصدرا باید به عنوان یکی از برجسته‌ترین شارحان ابن‌عربی و شاگردانش در نظر گرفته شود.

[24] نصر، سیدحسین، صدرالمتالّهین شیرازی و حکمت متعالیه، ترجمه حسین سوزنچى تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردى، 1382، ص144.

دیدگاه حسن‌ زاده‌آملی

آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی نیز نوشته است:
امّهات و اصول مباحث عرشی اسفار ملّاصدرا به کلماتی تامّه و عباراتی وزین و رصین در صحف مکرّمه اکابر اهل عرفان، بخصوص فتوحات مکیه و فصوص‌الحکم و دیگر خزاین علمی شیخ اکبر محیی‌الدین عربی، مدوّن است. و خود صدرالمتألّهین در مواضع عدیده، هم آن بزرگ را به بزرگی اسم می‌برد و هم صحف علمی او را؛ چه خود بهتر از هرکس می‌داند که اساس حکمت متعالیه او فتوحات و فصوص است و اسفار عظیم او شرحی محققانه بر آنها است.

[25] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه، ص12-13.

[26] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه،ص35.

ایشان سپس تأکید می‌کند:
اگر کتاب کبیر اسفار را مدخل و یا شرح دو کتاب فصوص و فتوحات بدانیم ناطق به صوابیم.

[27] حسن‌زاده آملی، حسن، عرفان و حکمت متعالیه، ص36.

قابل ذکر است که آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی مصادر و مآخذ کتاب اسفار ملّاصدرا را به دست آورده و در رساله‌ای به نام عرفان و حکمت متعالیه تحریر نموده است که موارد بسیاری از آنها برگرفته از آثار شیخ اکبر ابن‌عربی است.

دیدگاه قائم مقامی

آقای قائم‌مقامی معتقد است:
ابن‌عربی در آثارش مشاهدات شخصی و اختصاصی خود را توصیف کرد و به صورت ترجمه به زبان «نظر» درآورد؛ اما آن را «مبرهن» نکرد. بنابراین، بخش عمده عرفان ابن‌عربی برهانی نیست، بلکه توصیف است و بعدها کسی مثل صدرالمتألّهین این کار را کرد. یکی از منابع و مآخذ اصلی ملّاصدرا در تألیف حکمت متعالیه، همین عرفان ابن‌عربی است که در واقع، روح فلسفه صدرایی را تشکیل می‌دهد.

[28] حسینی قائم‌مقامی، سیدعباس، تامّلات فلسفی، تهران، امیرکبیر، 1380، ص192.

فصوص ‌الحکم

یکی از آثار ابن‌عربی کتاب فصوص‌الحکم می‌باشد. نام کامل آن فصوص‌الحکم و خصوص‌الکلم است، از مهم‌ترین کتاب‌های او به شمار می‌آید و شهرت جهانی ابن‌عربی مرهون این کتاب است. او اندیشه‌های عرفانی خود را در این کتاب آورده و در آن از بیست و هفت پیغمبر که اسلام آنان را فرستاده خداوند می‌داند یاد می‌کند.

[29] شهود عاشقانه، مجموعه مقالات در نکوداشت محیی‌الدین ابن‌عربی، ص170.

دیدگاه ابن‌ عربی

محیی‌الدین خود درباره این کتاب می‌گوید:
در ماه محرم سال 627 در شهر دمشق، پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را در رؤیای صادقه دیدم که کتاب فصوص‌الحکم را به دست داشت و مرا به نگارش آن کتاب امر فرمود تا مردم از آن بهره‌مند گردند. از جان و دل، امر نبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را پذیرفتم و با خلوص نیت، برابر فرموده آن حضرت به تحریر آن پرداختم.

[30] ابن‌عربی، محیی‌الدین، فصوص‌الحکم، مقدّمه.

دیدگاه مرتضی مطهری

استاد مطهّری در جایی از آثار خود در خصوص عظمت این کتاب نوشته است:
فصوص‌ الحکم دقیق‌ترین و عمیق‌ترین متن عرفانی است، شروح زیادی بر آن نوشته شده است. در هر عصری شاید دو سه نفر بیشتر پیدا نشده باشند که قادر به فهم این متن عمیق باشند.

[31] مطهّری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ص132.

شرح کردن کتاب‌های محیی‌الدین ابن‌عربی کار هر کسی نیست.

[32] مطهّری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، کلام و عرفان (تهران، صدرا، بى‌تا)، ص119.

دیدگاه جوادی آملی

آیت‌اللّه جوادی آملی درباره نحوه گرفتن کتاب فصوص و عرضه آن بر مردم چنین می‌نگارد:
در عالم رؤیا الفاظ و تعابیر کتاب به محیی‌الدین اعطا نشده‌است، بلکه معارف آن به قلب او القا شده‌است و او مأموریت یافته تا معارف را از نشئه عقل به مثال و حس منتقل کند و آن را در لباس الفاظ درآورده و به وجود کتبی مجسّم سازد. ممکن است این توهّم را برای برخی از محجوبین به دنبال آورد که محیی‌الدین ادعای نبوت کرده است و به همین دلیل، او به صراحت این اتهام را رفع می‌کند و می‌گوید: «لست بنبی و لارسول.» از آنجا که تعبیر و ترجمه معارف القا شده بر عهده محیی‌الدین است، احتمال خطا و اشتباه در آن وجود دارد.

[33] جوادی آملی، عبداللّه، شرح خصوص ‌الکلم فی معانی فصوص‌ الحکم، ج2.

ایشان همچنین می‌گوید:
محیی‌الدین در کتاب فصوص‌الحکم به بیان بسیاری از دقایق و اسرار معارف دینی پرداخته است.

[34] جوادی آملی، عبداللّه، شرح خصوص ‌الکلم فی معانی فصوص‌ الحکم، ج2.

فصوص جمع فص است و به معنای نگین انگشتری، زبده و خلاصه شی‌ء می‌باشد. یعنی کتاب فصوص ‌الحکم خلاصه حکمت‌ها و اسرار است. و این کتاب بیست و هفت فص دارد که به منزله بیست و هفت فصل است.

آیت‌اللّه جوادی آملی درباره دقایق و اسرار این کتاب می‌گوید:
کتاب فصوص‌ الحکم مشتمل بر برخی از اسرار معرفت است و محیی‌الدین در آغاز آن پس از حمد خداوند و صلوات و سلام بر نبی خاتم و آل او، عذر خود را در بیان و افشای آن اسرار اظهار می‌دارد؛ زیرا همه مردم توان هضم و ادراک همه معارف را ندارند و برخی از معارف به‌ کار همگان نمی‌آید و اولیا الهی مأمور به کتمان آن معارف هستند. محیی‌الدین در کتاب فصوص‌ الحکم به بیان بسیاری از دقایق و اسرار معارف دینی پرداخته است.

[35] جوادی آملی، عبداللّه، شرح خصوص ‌الکلم فی معانی فصوص‌ الحکم، ج2.

دیدگاه حسن‌ زاده آملی

آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی می‌نویسد:
اگر گویی ابواب معارف انسانی به طور کلی در این بیست و هفت حکمت و فص آمده است، صواب است.

[36] حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، ص34، نکته 13.

ایشان در جای دیگر آورده است:
فصوص‌ الحکم شیخ اکبر ابن عربی تفسیر انفسی و بیان مقامات عروجی می‌باشد.

[37] حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، ص34، نکته 626.

آیت‌اللّه حسن‌زاده پس از نقل مطلبی از فصوص‌ الحکم می‌نویسد:
اگر شیخ بزرگوار محیی‌الدین در کتاب شریف فصوص‌ الحکم هیچ مطلب علمی جز همین یک مسئله نمی‌داشت، در عظمت شأن وی و کتاب او کافی بود. آنچه که از این بزرگوار نقل کردیم، هر کلمه آن خود کتابی است و بسیاری از امّهات مطالب اصول عقاید و مسائل حکمی عقلی که بیان اسرار عده‌ای از آیات قرآنی و روایات اهل‌بیت طهارت و عصمت است، بدین اشارات و لطایف که از کلک این ابرمرد الهی به تقریر و تحریر درآمد، مبرهن و مستدل می‌گردد و واضح و روشن می‌شود.

[38] حسن‌زاده آملی، حسن، گنجینه گوهر روان، طوبى، 1380، ص233.

ایشان درباره اهمیت این کتاب نوشته است:
فصوص ‌الحکم شیخ اکبر محیی‌الدین عربی در بیست و هفت کلمه است که مرادْ بیست و هفت مثال از امثله انسان کامل است، نه آدم شخصی و نوح شخصی و داود و سلیمان شخصی و هکذا؛ یعنی هر یک از آن کلمات، نوری و مظهری خاص از مظاهر الوهیت‌اند، و این کلمات سایر و دایرند. لذا، انسانی در مسیر تکاملی بر قدم شیث است، و دیگری بر قلب ابراهیم است و دیگری عیسوی مشهد می‌گردد، و چهارمی موسوی مشرب و هکذا.

[39] حسن‌زاده آملی، حسن، قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، قم، قیام، 1374، ص53.

[40] حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، کلمه 466.

[41] حسن‌زاده آملی، حسن، دروس معرفت نفس، ص474.

[42] حسن‌زاده آملی، حسن، یازده رساله فارسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1377، ص244.

آیت‌اللّه حسن‌زاده همچنین می‌نویسد:
هر نیکبختی که بر اثر اعتدال فطرتش از غلظت طبع منزّه و از کثافات حجاب مبرّاست و توفیق نیل به اعتلای فهم خطاب محمدی را یافته است، در حقیقت صحف عرفانیه و بخصوص فصوص‌ الحکم شیخ اکبر عربی و دیگر کتب و رسائل وی را تفسیر انفسی و بیان مقامات عروجی و اسرار و بطون آیات و روایات می‌یابد.

[43] حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، نکته 626.

در جای دیگری ایشان می‌فرماید: در هر عصری، اوحدی از علما قادر به فهم و تدریس فصوص و فتوحات است.

[44] جمعی از نویسندگان، دومین یادنامه علّامه طباطبائی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1363، ص41.

دیدگاه عبدالحسین زرّین‌کوب

دکتر زرّین‌کوب معتقد است:
کتاب فصوص‌ الحکم در جهانِ اسلام از جمله کتاب‌های بسیار موفق و در عرفان اسلامی بسیار مهم و مؤثر است که از زمان نگارش و نشرش همواره مورد توجه موافقان و مخالفان عرفان به نحو اعم و عرفان ابن‌عربی به نحو اخص قرار گرفته است. عده‌ای از آن کتاب انتقاد کرده و کتاب‌هایی در رد و جرحش نوشته‌اند. عده کثیری هم از آن ستایش کرده‌اند.

[45] زرّین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، امیرکبیر، 1362، ص113.

دیدگاه نیکلسون

وی می‌گوید:
هر یک از این بیست و هفت فص کتاب، مربوط به کلمه «Logos» پیامبری است که نشان‌دهنده صفت ویژه الهی است. و از آنجا که خدا خود را جز در انسان کامل به طور کامل ظاهر نمی‌کند، لذا در فصّ اول آدم (علیه‌السلام) به عنوان عالم صغیر مطرح شده است؛ زیرا انسان کامل آیینه مطلق الهی است. و غالبا ابن‌عربی فصّی از قرآن گرفته، اصول و عقاید خود را از آن استخراج می‌کند.

[46] نیکلسون، یادداشت‌هایی در باب فصوص‌ الحکم، دانشگاه تهران، 1363، ص20.

می‌توان گفت: تأثیر این کتاب در سیر اندیشه معنوی مسلمانان غیرقابل انکار است و سنوات متمادی در جامعه پهناور اسلامی، به ویژه در سرزمین ایران، از جمله کتب مهم درسی در عرفان نظری به شمار می‌آمده است. سالیان دراز استادان و مدرسان زبردست و پرمایه‌ای با شور و شوق فراوان در حوزه‌های علمی و دانشگاه‌ها، در سطوح بسیار عالی، به تدریس و تعلیمش پرداخته‌اند. شارحان آگاه و دانایی هم با اعتقاد و ایمان راستین، با نهایت علاقه و دقت به شرح آن همت گماشته‌اند. در نتیجه، آثار کثیری به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، اردو

[47] آنه ماری شیمل، ابعاد عرفان اسلامی، ص435.

و سایر زبان‌ها از افکار او به وجود آمده است. بنا بر گزارش کارشناسان فن، بیش از یکصد و دوازده شرح بر فصوص‌ الحکم نوشته شده است

[48] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدّمه قیصری بر فصوص‌الحکم ص23.

[49] دانشنامه جهان اسلام، ج1، ص33.

که معتبرترین آنها از آنِ افراد ذیل می‌باشد: سیدحیدر آملی،

[50] موسسه دائره‌المعارف تشیّع، دائره‌المعارف تشیّع، ج1، ص348.

مؤیدالدین جَندی، عبدالرزاق کاشانی، داوود قیصری، عبدالرحمان جامی، عبدالغنی نابلسی، رکن‌الدین شیرازی، بالی افندی

[51] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح فصوص‌الحکم جندی، مقدّمه غلامحسین ابراهیمی دینانی، ص31.

و بالاخره تعلیقات ابوالعلا عفیفی.

[52] محسن جهانگیری، محیی‌الدین ابن‌عربی چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1375، ص93.

بدون تردید، در میان آثار عرفانی شیخ اکبر، کتاب فصوص‌ الحکم دارای ویژگی منحصر به فردی است، به گونه‌ای که از زمان تألیف آن تاکنون نزد بسیاری از عارفان و حکیمان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این کتاب از جمله کتب درسی معتبر عرفان در حوزه‌های علمی به شمار می‌آمده است.

شارحان فصوص الحکم

فصوص ‌الحکم یکی از کتاب‌های کم‌نظیری است که همواره مورد توجه عرفا و حکمای بزرگ بوده و در قرن‌های متمادی، شارحان آگاه و استادان زبردست از اینکه به حل مشکلات و توضیح کنایات و اشاراتش پرداخته‌اند به خود بالیده‌اند. این کار منحصر به قرن یا عصر خاصی نبوده است، بلکه مراجعه به تاریخ فرهنگ و عرفان اسلامی، روشنگر این واقعیت است که پس از وی، در جمیع اعصار و قرون عده‌ای از اندیشمندان بزرگ به این کار همت گماشته‌اند. حتی در عصر حاضر نیز عده بی‌شماری از دوستداران علم و حکمت و عرفان و نیز صاحبان کشف و ذوق، دنباله کار پیشینیان را گرفته، به شرح و تدریس و نشر و طبع کتب ابن‌عربی و اشاعه عقاید و افکار وی می‌پردازند.

آقای سیدجلال‌الدین آشتیانی درباره شرح‌های فصوص‌ الحکم می‌نویسد:
بر این اثر بی‌نظیر بالغ بر 112 شرح به عربی و فارسی و ترکی نوشته‌اند و تمامی این نسخ در کتابخانه‌های کشور اسلامی ترکیه نگه‌داری می‌شود.

[53] آشتیانی، سید جلال‌الدین، شرح مقدّمه قیصری، ص23.

برخی نیز گفته‌اند: 150 شرح بر فصوص الحکم نوشته شده که 130 شرح را ایرانیان نوشته‌اند.

[54] دانشنامه جهان اسلام، ج1، ص33.

[55] جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص، مقدّمه ویلیام چیتیک، ص5.

قدیمی‌ترین شرح فارسی فصوص که می‌شناسیم ظاهرا نصوص الخصوص فی ترجمه الفصوص نوشته بابا رکن‌الدین شیرازی است و جدیدترین آنها شرح فارسی استاد حسن‌زاده آملی است به نام مُمدّ الهمم.

[56] الهامی، داود، داوری‌های متضاد درباره محیی‌الدین عربی، قم، مکتب اسلام، 1379، ص233.

اکنون به ذکر نام و نشان چند تن از معروف‌ترین شارحان ابن‌عربی، به ترتیب تاریخ فوت آنان اشاره می‌شود:

[57] آملی، سیدحیدر، نص النصوص، پیش‌گفتار عثمان یحیی، ص21-36.

[58] صفایی، علی، شارحان مکتب ابن‌عربی، کیهان‌ اندیشه 34، ص143.

[59] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، نقد تهافت غزالی، کیهان‌اندیشه 9، ص66-65.

[60] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدّمه قیصری، ص37ـ23.

[61] زرّین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، ص157-119.

[62] ویلیام چیتیک، مکتب ابن‌عربی، ترجمه رامین خانبگی، قبسات 2، ص113-102.

عبدالله بدر حبشی

عبدالله بدر حبشی از یاران و هم‌نشینان نزدیک و از شاگردان مورد علاقه یا به عبارت خود محیی‌الدین، از فرزندان روحانی وی بوده است.

[63] ابن‌عربی، محیی‌ الدین، فصوص الحکم، ص9، مقدّمه.

عبداللّه (متوفای 646 ق) به منظور پراکندن افکار و نشر عرفان او، کتابی به نام الانباء علی طریق‌ اللّه نوشت و در آن، آنچه را که از تنبیهات و ارشادات وی در طریق الی‌ اللّه شنیده بود، آورد. تألیف کتاب حلیه الابدال نیز به خواهش وی و محمّد بن خالد صدفی صورت گرفته است.

اسماعیل سودکین

اسماعیل سودکین با توضیحاتی از استادش ابن‌عربی، که به درخواست خود اسماعیل انجام گرفته، برخی از عبارات کتاب التجلیات الالهیه ابن‌عربی را شرح کرده و بدین‌وسیله، به تقریر و تحکیم افکارش پرداخته است. همچنین او در خصوص برترین مرتبه و حالی که همت رجال به آن منتهی می‌شود از استادش پرسشی کرده و ابن‌عربی در طی نامه‌ای به آن پاسخ داده است. این نامه تحت عنوان «رساله فی سؤال اسماعیل بن سودکین» به طبع رسیده است.

[64] مایل هروی، نجیب، رسائل ابن‌عربی، تهران، مولى، 1375، ج1، رساله 14.

وی فص ادریسی فصوص‌ الحکم را شرح کرده است.

[65] آملی، سیدحیدر، نص النصوص، مقدمه عثمان یحیی، ص‌21.

صدرالدین قونوی

صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی (متوفای 673 ق) ربیب ابن‌عربی، شاگرد برازنده، خلیفه و نماینده برجسته عرفان او در مشرق زمین بوده است. بعد از محیی‌الدین، احدی به پایه او نمی‌رسد.

[66] آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری، ص27.

وی به ترویج عرفان و شرح و تدریس کتاب‌هایش همت گماشته و بی‌شک، رواج و اشاعه عرفان ابن‌عربی در شرق به همت او تحقق یافته و مباحث مهم فصوص ‌الحکم را شرح کرده است.

شهید مطهّری در این‌باره می‌گوی

شماره پشتیبانی برای ارسال اس ام اس : 09054791747