ارائه‌ی پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر – تجربه‌ای خاص و متمایز!
پاورپوینتی حرفهای و متفاوت:
فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر شامل 120 اسلاید جذاب و کاملاً استاندارد است که برای چاپ یا ارائه در PowerPoint آماده شده‌اند.
ویژگی‌های برجسته فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر:
- طراحی خلاقانه و حرفهای: فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر به شما این امکان را می‌دهد که مخاطبان خود را با یک طراحی خیره‌کننده جذب کرده و پیام خود را به بهترین شکل انتقال دهید.
- سادگی در استفاده: اسلایدهای پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر به گونه‌ای طراحی شده‌اند که استفاده از آنها بسیار آسان باشد و نیاز به تنظیمات اضافی نداشته باشید.
- آماده برای ارائه: تمامی اسلایدهای پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با کیفیت بالا و بدون نیاز به ویرایش، آماده استفاده هستند.
کیفیت تضمین‌شده با دقت بالا:
فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با رعایت بالاترین استانداردهای طراحی تولید شده است. بدون نقص یا بهم‌ریختگی، تمامی اسلایدها آماده برای یک ارائه بی‌نقص و حرفهای هستند.
نکته مهم:
هرگونه تفاوت احتمالی در توضیحات ممکن است به دلیل نسخه‌های غیررسمی باشد. نسخه اصلی پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با دقت و حرفهای تنظیم شده است.
همین حالا فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر را دانلود کنید و ارائه‌ای حرفهای و تأثیرگذار داشته باشید!
بخشی از متن پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر :
پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر
شیعیان و پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) معتقد هستند که امامت منصبی است الهی و انتصابی که خداوند تک تک جانشینان آخرین پیامبرش را انتخاب و از طریق رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مردم معرفی کرده است. اما از دیدگاه اهل‌سنت، خلافت و امامت بعد از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، یک مقام الهی و انتصابی نیست؛ بلکه مقامی است سیاسی، دنیوی و عرفی که منشأ مشروعیت چنین حکومتی، انتخاب مردم و اجماع مسلمانان و یا اجماع اهل حل و عقد است که برای تطبیق شریعت، حفظ مصالح مسلمانان و دفاع از حریم کشور اسلامی ایجاد میشود. آنها معتقد هستند که خداوند درباره خلافت بعد از پیامبر، هیچ آیه‌ای در قرآن کریم نیاورده است. همچنین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هیچ اشاره‌ای درباره خلافت بعد از خودش نکرده است. تنها دلیل آنها برای اثبات مشروعیت خلافت ابوبکر، اجماع صحابه و یا اجماع اهل حل و عقد است.
در این مقاله نظر ابن‌تیمیه از علمای اهل‌سنت در کتاب آورده میشود که او معتقد است برای خلافت ابوبکر اجماع صورت گرفته و این اجماع را شرطی برای تحقق خلافت می‌داند. در ادامه به شواهدی برای نقض اجماع می‌پردازد و اسامی افرادی از صحابه که در این اجماع نبوده و یا با آن مخالفت کرده‌اند را با دلیل ذکر می‌کند و سپس به ویژگی‌های بیعت ابوبکر اشاره می‌کند.
فهرست مندرجات
1 – نظر ابن‌تیمیه در باب اجماع
2 – جواب ابن‌تیمیه به خودش
3 – نظر علمای اهل‌سنت
3.1 – ماوردی و ابویعلی
3.2 – قرطبی
3.3 – جوینی
3.4 – عضدالدین ایجی
3.5 – نتیجه
4 – عدم مقبولیت ابوبکر
4.1 – حضرت فاطمه
4.1.1 – عدم لزوم بیعت زنان
4.1.1.1 – طبق آیه قرآن
4.1.1.2 – نظر ابن‌کثیر
4.1.1.3 – نظر ابن‌هشام
4.1.1.4 – نظر ابن‌حجر
4.1.1.5 – نظر احمد بن حنبل
4.1.2 – مواردی از بیعت زنان
4.1.2.1 – در عقبه دوم
4.1.2.2 – بیعت ام‌منیع
4.1.2.3 – درفتح مکه
4.1.2.4 – بیعت ام‌عطیه
4.1.2.5 – بیعت امیمه بنت رقیقه
4.1.2.6 – بیعت اسماء
4.1.2.7 – بیعت هند
4.1.2.8 – بیعت زن صفوان
4.1.2.9 – بیعت زنان با عمر
4.1.2.10 – بیعت زنان در غدیر خم
4.1.2.11 – مشورت با زنان در بیعت عثمان
4.1.3 – نتیجه
4.2 – امیرمؤمنان
4.2.1 – عدم بیعت با ابوبکر
4.2.1.1 – نظر بخاری
4.2.1.2 – نظر عبدالرزاق
4.2.1.3 – نظر ابونعیم
4.2.1.4 – نظر عبدالملک شافعی
4.2.1.5 – نظر ابوسعد ابی
4.2.1.6 – نظر محققین شیعه
4.2.2 – طریقه بیعت حضرت علی
4.2.2.1 – نظر آندلسی و ابن‌حمدون
4.2.2.2 – نظر ابن‌ابی‌الحدید
4.2.2.3 – نظر ابن‌قتیبه
4.2.2.4 – نظر مسعودی
4.2.2.5 – نظر ابن‌حزم
4.3 – حسنین
4.3.1 – مشروعیت بیعت حسنین
4.3.2 – بیعت حسنین با پیامبر
4.3.3 – حسنین در حکم بالغ
4.4 – جماعتی از بنی‌هاشم
4.4.1 – عدم بیعت با ابوبکر
4.4.1.1 – نظر ابوالفداء
4.4.1.2 – نظر ابن‌الوری
4.4.2 – مقام بنی‌هاشم
4.4.2.1 – برگزیده بودن نزد خدا
4.4.2.2 – بهترین قبایل
4.4.2.3 – برترین افراد
4.5 – سلمان فارسی
4.5.1 – منابع بیعت نکردن
4.5.1.1 – نظر یعقوبی
4.5.1.2 – نظر ابوسعد ابی
4.5.1.3 – رافعی قزوینی
4.5.1.4 – ابوالفداء
4.5.1.5 – ابن‌الوردی
4.5.1.6 – عبدالملک عاصمی
4.5.1.7 – در روایات شیعه
4.5.2 – مقام و منزلت
4.5.2.1 – منا اهل البیت
4.5.2.2 – خدا دوستدار او
4.5.2.3 – بهشت مشتاق او
4.5.2.4 – حور العین مشتاق او
4.5.2.5 – دریای علوم
4.5.2.6 – دارای علم اولین و آخرین
4.5.2.7 – دارای علم الکتاب
4.5.2.8 – فاضل، عالم و زاهد
4.5.2.9 – سرشار علم و حکمت
4.5.2.10 – همانند لقمان حکیم
4.5.2.11 – جلیل القدر و دارای مقام الهی
4.5.2.12 – قلبش مملو از نور
4.5.2.13 – جوینده دین
4.5.2.14 – هم‌نشین مخصوص پیامبر
4.5.2.15 – زینت اهل اصفهان
4.5.2.16 – از فقهاء و محدثین است
4.6 – ابوذر
4.6.1 – منابع مخالفت با ابوبکر
4.6.1.1 – یعقوبی
4.6.1.2 – فاضل ابی
4.6.1.3 – ابوالفداء
4.6.1.4 – ابن‌الوردی
4.6.1.5 – عبدالملک شافعی
4.6.1.6 – مدارک شیعه
4.6.2 – مناقب و فضائل
4.6.2.1 – خلق و خویی مانند عیسی
4.6.2.2 – مناقب فراوان
4.6.2.3 – از کبار و فضلاء
4.6.2.4 – عنایت پیامبر به او
4.6.2.5 – صندوق علم پیامبر
4.6.2.6 – از اعلام و زهاد
4.6.2.7 – راستگوترین فرد
4.7 – مقداد
4.7.1 – مدارک عدم بیعت
4.7.1.1 – یعقوبی
4.7.1.2 – ابوسعد ابی
4.7.1.3 – ابوالفداء
4.7.1.4 – ابوالوردی
4.7.1.5 – عاصمی‌شافعی
4.7.1.6 – روایات شیعه
4.7.2 – مقام و منزلت
4.7.2.1 – از فضلاء و برگزیدگان
4.7.2.2 – اولین اظهرکننده‌گان اسلام
4.7.2.3 – بهشت مشتاق او
4.8 – عمار
4.8.1 – مدارک مخالفت
4.8.1.1 – یعقوبی
4.8.1.2 – ابوالفداء
4.8.1.3 – ابن‌الوردی
4.8.1.4 – عبدالملک شافعی
4.8.1.5 – در کتب شیعه
4.8.2 – مقام و منزلت
4.8.2.1 – بهشت مشتاق او
4.8.2.2 – حور العین مشتاق او
4.8.2.3 – ملاک حق
4.8.2.4 – دشمنی با او دشمنی با خدا
4.8.2.5 – عمار مع الحق و الحق مع عمار
4.8.2.6 – برگزیننده بهترین امر
4.8.2.7 – از نجیبان
4.8.2.8 – سب او سب خدا
4.8.2.9 – لعن کننده او، ملعون خدا
4.8.2.10 – تحقیر کننده او، تحقیرشونده خدا
4.8.2.11 – بغض به او، مبغوض خدا
4.8.2.12 – سفیه داننده او، سفیه شده خدا
4.8.2.13 – حرام بر آتش
4.8.2.14 – سرشار از ایمان
4.8.2.15 – قاتل و دشمن عمار در آتش
4.8.2.16 – دارای فضائل فراوان
4.9 – سعد بن عباده
4.9.1 – منابع مخالفت
4.9.1.1 – طبری
4.9.1.2 – ابن‌تیمیه
4.9.2 – عدم بیعت با عمر
4.9.3 – هجوم بر او
4.9.4 – مرگ مشکوک او
4.9.5 – مناقب
4.9.5.1 – مشاهیر صحابه و متقدمین به اسلام
4.9.5.2 – اصحاب بدر و بیعت کنندگان در عقبه
4.9.5.3 – پرچمدار پیامبر
4.9.5.4 – اهل جود و بخشش
4.10 – ابوسفیان بن حرب
4.10.1 – منابع تخلف از بیعت
4.10.1.1 – یعقوبی
4.10.1.2 – بلاذری
4.10.1.3 – ابوالفداء و ابن‌الوردی
4.10.1.4 – ابوسعد ابی
4.11 – فروه بن عمر
4.11.1 – عدم بیعت با ابوبکر
4.11.2 – از مجاهدان در رکاب پیامبر
4.11.3 – از بزرگان بود
4.12 – أبَانُ بنُ سَعید بن العاص بن أمیه
4.12.1 – مدارک تخلف از بیعت ابوبکر
4.12.1.1 – ابی‌نعیم
4.12.1.2 – ابن‌عبدالبر
4.12.1.3 – ابن‌عساکر
4.12.1.4 – ابن‌اثیرجزری
4.12.1.5 – سخاوی
4.13 – خالد بن سعید بن العاص
4.13.1 – منابع مخالفت با ابوبکر
4.13.1.1 – یعقوبی
4.13.1.2 – طبری
4.13.1.3 – ابوهلال عسکری
4.13.1.4 – ابی‌نعیم
4.13.1.5 – ابن‌عبدالبر
4.13.1.6 – ابن‌عساکر
4.13.1.7 – ابن‌اثیر
4.13.1.8 – ابوربیع کلاعی اندلسی
4.13.1.9 – ابن‌ابی‌الحدید
4.13.1.10 – ابوالفداء
4.13.1.11 – ابن‌الوردی
4.13.1.12 – ابن‌خلدون
4.13.1.13 – عاصمی المکی
4.13.1.14 – در منابع شیعه
4.13.2 – جایگاه و مقام
4.14 – عمرو بن سعید
4.14.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.14.1.1 – ابی‌نعیم
4.14.1.2 – ابن‌عبدالبر
4.14.1.3 – ابن‌عساکر
4.14.2 – جایگاه و مقام
4.15 – الحباب بن المنذر
4.15.1 – منابع مخالفت با ابوبکر
4.15.1.1 – بخاری
4.15.1.2 – طبری
4.15.2 – جایگاه و مقام
4.16 – عتبه بن ابی‌لهب
4.16.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.16.2 – مناقب
4.17 – حسان بن ثابت
4.17.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.17.2 – جایگاه و مقام
4.17.2.1 – همراهی جبرئیل با او
4.17.2.2 – شاعر پیامبر
4.18 – براء بن عازب
4.18.1 – منابع تخلف
4.18.2 – مناقب
4.19 – ابی‌بن کعب
4.19.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.19.1.1 – یعقوبی
4.19.1.2 – ابوالفداء
4.19.1.3 – ابن‌الوردی
4.19.1.4 – درمنابع شیعه
4.19.2 – مناقب
4.19.2.1 – سید القراء
4.19.2.2 – کاتب وحی
4.19.2.3 – سرور مسلمانان
4.19.2.4 – پیامبر مامور قرائت قرآن بر او
4.19.2.5 – مناقب فراوان
4.19.2.6 – جمع کننده قرآن
4.19.2.7 – جامع علم و عمل
4.20 – عباس عموی پیامبر
4.20.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.20.1.1 – یعقوبی
4.20.1.2 – ابن‌عبدالبر
4.20.1.3 – ابوسعد
4.20.1.4 – عاصمی مکی
4.20.2 – مناقب
4.20.2.1 – عباس منی و انا منه
4.20.2.2 – آزار او آزار پیامبر
4.20.2.3 – دشنام او دشنام پیامبر
4.21 – فرزندان عباس
4.22 – زبیر
4.22.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.22.1.1 – صحیح بخاری
4.22.1.2 – یعقوبی
4.22.1.3 – ابن عبدالبر
4.22.1.4 – ابوسعد ابی
4.22.1.5 – ابوالفداء
4.22.1.6 – ابن‌الوردی
4.22.1.7 – عاصمی مکی
4.22.2 – مناقب
4.22.2.1 – حواری پیامبر
4.22.2.2 – از نجباء
4.23 – طلحه بن عبید الله
4.23.1 – سند مخالفت با ابوبکر
4.23.2 – مناقب
4.23.2.1 – از عشره مبشره بود
4.23.2.2 – از خطبای اصحاب پیامبر
4.23.2.3 – از خطبای قریش
4.24 – عباده بن صامت
4.24.1 – منابع مخالفت با ابوبکر
4.24.2 – مناقب عباده
4.24.2.1 – از سادات صحابه
4.24.2.2 – از اعیان بدری
4.24.2.3 – بیعت کنندگان در عقبه
4.24.2.4 – فقیه در دین
4.25 – حذیفه بن یمان
4.25.1 – منابع مخالفت
4.25.2 – مناقب
4.25.2.1 – صحابی‌جلیل
4.25.2.2 – صاحب سر پیامبر
4.25.2.3 – کبار صحابه
4.26 – عبدالله بن مسعود
4.27 – بریده سلمی
4.28 – خزیمه بن ثابت
4.29 – سهل بن حنیف
4.30 – ابوأیوب الأنصاری
4.31 – ابوالهیثم بن التیهان
4.31.1 – مدارک مخالفت با ابوبکر
4.31.2 – جایگاه ابوالهیثم
4.32 – زید بن وهب
4.33 – تمام انصار
4.34 – طایفه‌ای از خزرجیان
4.35 – طایفه بنی‌اسد
4.36 – قبیله فزاره
4.37 – گروهی از قریش
4.38 – مانعین زکات
4.38.1 – منابع مخالفت مانعین زکات با ابوبکر
4.38.1.1 – عبدالرزاق صنعانی
4.38.1.2 – نوبختی
4.38.1.3 – ابی‌اعثم
4.38.1.4 – عجلی
4.38.1.5 – حاکم نیشابوری
4.38.1.6 – ابوالفداء
4.38.1.7 – ابن‌کثیر
4.38.1.8 – سیوطی
4.38.2 – علت ندادن زکات به ابوبکر
4.38.2.1 – عدم شایستگی ابوبکر در تزکیه اموال
4.38.2.2 – مایه آرامش نبودن دعای ابوبکر
4.38.2.3 – عدم نصب ابوبکر از طرف پیامبر
4.38.2.4 – از اهل‌بیت نبودن ابوبکر
4.38.3 – حکم مانعین زکات از نگاه اهل‌سنت
4.38.4 – عاقبت مانعین زکات
4.38.5 – سیره پیامبر در بابر مانعین زکات
5 – ویژگی‌های بیعت ابوبکر
5.1 – نسنجیده و ناگهانی
5.2 – بیعت ناحق و اعتراف به حق علی
5.2.1 – اعتراف ابوبکر و عمر
5.2.2 – اعتقاد عامه مهاجرین و انصار
5.2.3 – اعتراف معاویه
5.2.4 – اعتراف یزید
5.3 – بیعت اجباری
5.4 – بدون مشورت و مراعات حقوق دیگران
5.5 – خلافت با غصب حق
5.6 – افترا به پیامبر
5.7 – خلافت فاجرانه
5.8 – خلافت استبدادی
5.9 – بیعت و خلافت کمرشکن
5.10 – اقرار ابوبکر به عدم شایستگی
5.11 – پشیمانی ابوبکر
6 – اقدامات اهل سقیفه برای خلافت ابوبکر
6.1 – تطمیع مردم
6.1.1 – رشوه
6.1.1.1 – به ابوسفیان
6.1.1.2 – حاکمان به مخالفان
6.1.1.3 – به زنان مهاجرین و انصار
6.1.1.4 – معنی رشوه
6.1.1.5 – حکم رشوه
6.1.2 – پیشنهاد مقام به عباس عموی پیامبر
6.2 – ایجاد رعب و وحشت
6.3 – استخدام اعراب جهت بیعت گرفتن اجباری
6.4 – تهدید و ضرب و شتم صحابه
6.4.1 – تهدید به قتل حضرت علی
6.4.2 – تهدید به آتش کشیدن خانه حضرت زهراء
6.4.3 – ضرب و شتم زبیر
6.4.4 – لگدمال کردن سعد
6.4.5 – ضرب و شتم حباب منذر
6.4.6 – ضرب و شتم مقداد
6.4.7 – ضرب و شتم بریده
6.5 – پر خاشگری عمر به سلمان
6.6 – اخراج ام‌ایمن از مسجد
6.7 – اخراج ام‌سلمه از مسجد
6.8 – بازداشت خانگی صحابه
6.9 – قتل و کشتار مخالفان
6.9.1 – قتل مشکوک سعد
6.9.2 – قتل مالک و تجاوز به همسرش
6.9.3 – کشتار دسته جمعی قبایل
6.10 – جعل حدیث و تراشیدن ادله باطل
6.11 – جلوگیری از نقل روایات پیامبر
7 – نتیجه‌گیری
8 – پانویس
9 – منبع
نظر ابن‌تیمیه در باب اجماع
ابن‌تیمیه بعد از اینكه می‌گوید برای خلافت، اجماع همه مسلمانان شرط است، معتقد است خلافت ابوبکر توسط جمهور امت اتفاق افتاد و با او بیعت كردند. وی در كتاب منهاج السنه بر این نكته پافشاری می‌كند كه اجماع مسلمانان و اهل حل و عقد با ابوبكر بیعت كردند و با بیعت خود امامت او را تثبیت كرده و او را به قدرت و سلطنت رساندند:
وی در منهاج السنه اجماع اهل حل و عقد را در خلافت شرط دانسته و می‌گوید: فإنه لا یشترط فی الخلافه إلا اتفاق أهل الشوكه و الجمهور الذین یقام بهم الأمر بحیث یمكن أن یقام بهم مقاصد الإمامه؛ همانا در خلافت شرط نیست مگر اتفاق و اجماع همه اهل شوكت و جلال و همچنین جماعتی كه بوسیله آنها امر قوام پیدا می‌كند بطوری كه مقاصد امامت بوسیله آنها ممكن است.
[1] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص336، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
در اینجا ابن‌تیمیه بیعت تعداد چهار نفر، یك نفر و دو نفر را برای بیعت كافی نمی‌داند بلكه قائل است كه با اجماع اهل حل و عقد پیمان خلافت بسته میشود. وی بعد از این كه ثابت كرد اجماع اهل حل و عقد در بیعت شرط است، بیعت ابابكر را اجماعی دانسته و می‌گوید: وابوبكر بایعه المهاجرون و الأنصار الذین هم بطانه رسول الله صلی الله علیه و سلم والذین بهم صار للإسلام قوه و عزه وبهم قهر المشركون و بهم فتحت جزیره العرب فجمهور الذین بایعوا رسول الله صلی الله علیه و سلم هم الذین بایعوا أبا بكر.
مهاجرین و انصاری كه دور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودند و اسلام بوسیله آنها قوت و عزت گرفت و به وسیله آنها مشركین مغلوب شده و جزیره العرب فتح شد، با ابوبكر بیعت كردند و تمام‌كسانی كه با رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرده بودند با ابوبكر نیز بیعت كردند.
[2] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج1، ص531، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
و در جای دیگر از كتابش ادعا می‌كند كه حضرت علی (علیه‌السلام) و تمام بنی‌هاشم و تمام مردم با ابوبكر بیعت كردند: وأما علی و بنو هاشم فكلهم بایعه باتفاق الناس لم یمت أحد منهم إلا و هو مبایع له؛ و اما علی (علیه‌السلام) و بنی‌هاشم به همراه جمیع مردم، با ابوبكر بیعت كردند و هیچكس از آنها از دنیا نرفتند مگر اینكه بر این بیعت ثابت بودند.
[3] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص330، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
و در جلد 8 از كتابش اجماع امت بر خلافت ابوبكر را بزرگترین اجتماع دانسته و می‌گوید: أن یقال إجماع الأمه على خلافه ابی‌بكر كان أعظم من اجتماعهم على مبایعه علی؛ گفته میشود كه اجماع امت بر خلافت ابوبكر، بزرگتر از اجتماع امت بر بیعت با علی (علیه‌السلام) بوده است.
[4] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص338، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
بنابراین ابن‌تیمیه شرط به خلافت رسیدن را بیعت تمام اهل حل و عقد و اجماع امت دانسته و بیعت با ابوبكر را نیز به اتفاق اهل حل و عقد و اجماع مسلمانان، نسبت می‌دهد. حال با این بیان می‌خواهیم بدانیم كه آیا واقعا چنین بوده است كه تمام مردم با ابوبكر بیعت كردند؟یا اینكه این یك ادعایی است كه ابن‌تیمیه از خودش اختراع كرده است؟ ما در این مقاله ثابت خواهیم کرد که چنین اجماعی، افسانه‌ای بیش نیست و بزرگان اصحاب با خلافت ابوبکر مخالف بوده‌اند؛ بنابراین تنها دلیل خلافت ابوبکر نیز از اعتبار ساقط و عدم مشروعیت خلافت او ثابت میشود. ادعای ابن‌تیمیه مبنی بر اجماع بر خلافت ابوبکر با ادله‌ای که در ذیل به آن اشاره میشود مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت با وجود این ادله نقض می‌گردد:
جواب ابن‌تیمیه به خودش
همچنان كه قبلا ذكر شد ابن‌تیمیه خلافت و امامت ابوبکر را با اجماع امت ثابت می‌كرد ولی در آخر كتاب منهاج السنه بر خلاف حرفهای قبلیش، اجماع را در منعقد كردن امامت ابوبكر و هر كس دیگر، شرط نمی‌داند كه این نشان از بی‌پایگی حرفهای او دارد.
وی می‌گوید: وأیضا فنحن نشیر إلى ما یدل على أن الإجماع حجه بالدلاله المبسوطه فی غیر هذا الموضع و لكل مقام‌مقال و نحن لا نحتاج فی تقریر إمامه الصدیق رضی الله عنه و لا غیره إلى هذا الإجماع و لا نشترط فی إمامه أحد هذا الإجماع؛ ما به ادله حجیت اجماع با ادله مبسوط در غیر این مقام اشاره خواهیم كرد، و هر موضوعی جای خود را می‌خواهد اما ما در ثبوت امامت ابوبكر و كسی دیگر نیازی به اجماع نداریم و این اجماع را در امامت احدی شرط نمی‌دانیم.
[5] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص344، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
بنابراین با تعارضی كه در كلام ابن‌تیمیه دیده میشود، معلوم میشود خود او نیز در وجود چنین اجماعی در بیعت ابوبكر شك داشته است.
نظر علمای اهل‌سنت
اجماع جمیع اهل حل و عقد بر ابوبكر حاصل نشد!!
این ادعا كه خلافت نیازمند اجماع اهل حل و عقد است، با دیدگاه بزرگان اهل‌سنت در تضاد است؛ مشاهیری مثل: ماوردی شافعی، متوفای 450هـ، ابویعلی حنبلی متوفای 458هـ، ابوحامد غزالی دانشمند نامدار اهل‌سنت متوفای 478، قرطبی مفسر بلندآوازه اهل‌سنت متوفای 671هـ، عضدالدین إیجی متكلم سنی مذهب متوفای 756هـ، ابن‌عربی مالکی متوفای 543هـ و بسیاری از بزرگان سنی مذهب كه همگی صراحتا گفته‌اند كه در انتخاب ابوبكر اجماعی در كار نبوده است. همچنین روایاتی نیز بر این مطلب وجود دارد!
ماوردی و ابویعلی
ماوردی و ابویعلی: خلافت ابوبكر، با بیعت حاضرین مشروع شد. ماوردی شافعی و ابویعلی حنبلی در أحکام السلطانیه (هر دو عالم كتابی با همین نام دارند) به این نكته اشاره كرده‌اند كه مشروعیت خلافت ابوبكر بخاطر بیعت عده محدودی بوده است. دراین‌باره گفته‌اند: قَدْ اخْتَلَفَ الْعُلَمَاءُ فِی عَدَدِ مَنْ تَنْعَقِدُ بِهِ الْإِمَامَهُ مِنْهُمْ عَلَى مَذَاهِبَ شَتَّى؛ فَقَالَتْ طَائِفَهٌ لَا تَنْعَقِدُ إلَّا بِجُمْهُورِ أَهْلِ الْعَقْدِ وَ الْحَلِّ مِنْ كُلِّ بَلَدٍ لِیَكُونَ الرِّضَاءُ بِهِ عَامًّا وَ التَّسْلِیمُ لِإِمَامَتِهِ إجْمَاعًا، وَ هَذَا مَذْهَبٌ مَدْفُوعٌ بِبَیْعَهِ ابی‌بَكْرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَى الْخِلَافَهِ بِاخْتِیَارِ مَنْ حَضَرَهَا وَ لَمْ یَنْتَظِرْ بِبَیْعَتِهِ قُدُومَ غَائِبٍ عَنْهَا من تنعقد به الإمامه.
به تحقیق علماء در تعداد بیعت كنندگان كه در انعقاد امامت نقش دارد، اختلاف كرده‌اند كه بعضی از آنها بر مذاهب گوناگونی هستند طایفه‌ای گفته‌اند كه امامت جز با اجماع اكثریت اهل حل و عقد از هر شهری منعقد نمی‌شود؛ تا این رضایت عموم مردم از آن استنباط شود و همه مردم تسلیم امامت او باشند، این دیدگاه مردود است به واسطه بیعت با ابوبكر بر خلافت كه تنها حاضران با او بیعت كردند و اصلا منتظر آمدن و بیعت غائبان نشدند.
[6] ماوردى بصرى، ابوحسن على بن محمد، الأحكام السلطانیّه، ص33.
[7] فراء حنبلی، أبویعلى محمد بن حسین، الأحكام السلطانیّه، ص117.
یعنی تنها حاضران در سقیفه با ابوبكر بیعت كردند و او را انتخاب كردند و اصلا منتظر دیگر اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كه همه آنها در جیش اسامه در جاهای دیگر حضور داشتند، نماندند و ابوبكر را انتخاب كردند.
قرطبی
قرطبی: خلافت ابوبكر تنها با بیعت یك نفر مشروع شد. قرطبی نیز، مشروعیت خلافت ابوبكر را با بیعت یك نفر (عمر) دانسته و می‌نویسد: فإن عقدها واحد من أهل الحل و العقد فذلك ثابت و یلزم الغیر فعله خلافا لبعض الناس حیث قال: لا تنعقد إلا بجماعه من أهل الحل و العقد ودلیلنا أن عمر رضى الله عنه عقد البیعه لابی‌بكر؛ اگر امامت و خلافت توسط یك نفر از اهل حل و عقد منعقد شد، بر دیگران لازم است كه آن را قبول كنند بر خلاف عده‌ای ازمردم كه می‌گویند خلافت و امامت منعقد نمی‌شود مگر با جماعت اهل حل و عقد ولی دلیل ما این است كه عمر (كه یك نفر بود ) با ابوبكر بیعت كرد.
[8] أنصاری قرطبی، ابوعبدالله محمد بن أحمد، الجامع لأحکام‌القرآن، ج1، ص269، ناشر:دار الشعب القاهره.
در اینجا قرطبی بر این مطلب اشاره می‌كند كه بیعت با ابوبكر توسط جمیع اهل حل و عقد نبود، دلیل این مطلب را فقط بیعت عمر با ابوبكر می‌داند كه گروهی نبوده است.
جوینی
جوینی: خلافت با بیعت یكی از اهل حل و عقد مشروع میشود! عبدالملک جوینی در الارشاد خلافت ابوبكر را با بیعت یك نفر از اهل و حل و عقد مشروع دانسته و می‌گوید: « اعلموا أنّه لا یشترط فی عقد الإمامه، الإجماع؛ بل تنعقد الإمامه و إن لم تجمع الأمّه على عقدها، و الدلیل علیه أنّ الإمامه لمّا عُقِدت لابی‌بكر إبتَدَر لإمضاء أحكام المسلمین، و لم یتأنّ لانتشار الأخبار إلى من نأى من الصحابه فی الأقطار، و لم ینكر منكر. فإذا لم یُشترط الإجماعُ فی عقد الإمامه، لم یَثبُت عددٌ معدود و لا حدّ محدود، فالوجه الحكم بأنّ الإمامه تنعقد بعقد واحد من أهل الحلّ والعقد».
بدانید كه در بستن پیمان امامت، نیازى به اجماع مردم نیست و اگر چه مردم اجماع نكنند، پیمان امامت بسته مى‌شود؛ دلیلش این كه چون پیمان امامت به سود ابوبكر بسته شد اجراى احکام اسلامی را به دست گرفت و تأمل به انتشار انتخابات در همه‌جا نكرد. یعنى ابوبكر منتظر نشد كه كلّیه مردم و اصحاب كه در جاهاى مختلف بودند رأى بدهند فقط برأى عدّه‌اى از دوروریان اكتفا كرد. هیچكس هم این كار را بر او ناپسند نشمرد، پس اگر اجماع در عقد امامت شرط نباشد و ثابت نشود كه یك عدّه معدودى و یك حدّ محدودى باید وارد رأى دادن شوند امكان دارد كه امامت به خواست یك نفر از اهل حلّ و عقد باشد.
[9] جوینی، عبدملک، الإرشاد إلی قواطع الأدله فی أول الاعتقاد، ص168، بیروت، دار الکتب العلمیه،: 1416 ق، چاپ:اول.
این عبارت نشان می‌دهد كه اجماع امت و اجماع اهل حل و عقد با ابوبكر بیعت نكردند.
عضدالدین ایجی
عضدالدین ایجی: خلافت ابوبکر و عثمان تنها با بیعت یك نفر مشروع شد! عضدالدین إیجی در كتاب المواقف بر این نكته تاكید دارد كه بیعت ابوبكر اجماعی نبوده است: وإذا ثبت حصول الإمامه بالاختیار و البیعه فاعلم أن ذلك لا یفتقر إلى الإجماع إذ لم یقم علیه دلیل من العقل أو السمع بل الواحد والإثنان من أهل الحل و العقد كاف لعلمنا أن الصحابه مع صلابتهم فی الدین اكتفوا بذلك كعقد عمر لابی‌بكر و عقد عبدالرحمن بن عوف لعثمان.
زمانی كه ثابت شد امامت از طریق انتخاب و بیعت مردم صورت مى‌پذیرد، باید توجّه داشت كه این امر، به اجماع تمام اهل حلّ و عقد نیاز ندارد؛ زیرا هیچ دلیل عقلى یا نقلى در این مورد وجود ندارد. بلكه وجود یك یا دو تن از اهل حلّ و عقد براى ثبوت امامت و وجوب پیروى مردم از او كفایت مى‌كند؛ چرا كه ما می‌دانیم صحابه با آن استوارى در دین، به یكى دو تن بسنده كرده‌اند، مانند بیعت عمر با ابوبكر و بیعت عبدالرحمن بن عوف با عثمان.
[10] إیجی، عضدالدین، المواقف، ج8، ص352.
تا آن جائی كه می‌گوید: ولم یشترطوا اجتماع من فی المدینه فضلا عن إجماع الأمه هذا و لم ینكر علیهم أحد و علیه انطوت الأعصار إلى وقتنا هذا؛ و در عقد امامت، اجتماع تمام اهل حل و عقد مدینه را شرط نكرده‌اند تا چه رسد به اینكه بگویند تمام علما و مجتهدان ممالك مختلف اسلامى باید جمع شوند، با این حال هیچكس او را نفى و انكار نكرد. از آن پس تا كنون نیز بر همین اساس -یعنى اكتفا نمودن به یك یا دو تن در عقد امامت- عمل شده است.
[11] إیجی، عضدالدین، المواقف، ج8، ص353.
نتیجه
بنابراین اعتقاد به اینكه اجماع مسلمانان و اهل حل و عقد در بستن پیمان خلافت و امامت ابوبكر نقش داشت است، این ادعایی بیش نیست كه مشهور علمای اهل‌سنت این را رد كرده و بر این نكته تاكید می‌كنند كه اجماعی در بیعت ابوبكر رخ نداده است و مشروعیت خلافت ابوبكر را به خاطر بیعت كردن یك یا دو نفر با او می‌دانند. و می‌گویند وی به خاطر همین یك یا دو نفر مشروع شد و دیگران نیز مجبور به بیعت با او و اطاعت اوامر وی شدند.
عدم مقبولیت ابوبكر
جواب سوم اینكه افراد زیادی از صحابه بودند كه با خلافت ابوبكر موافق نبوده و از بیعت با او امتناع كردند كه نشان از این دارد كه اجماعی در خلافت ابوبكر رخ نداده است که در ادامه به این افراد که از افراد شاخص بوده‌اند اشاره میکنیم؛
حضرت فاطمه
عدم بیعت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) و مخالفت ایشان با ابوبكر.
حضرت زهرا (علیهاالسلام) تا آخر عمر با ابوبكر بیعت نكرد. غزالی در سرالعالمین و ابی‌حزم در الشامل فی الصناعه الطیبه درباره مخالفت و عدم حضور حضرت فاطمه (علیهاالسلام) در بیعت با ابوبكر چنین می‌نویسند: و هذا منصوص أیضا فإن العباس و أولاده وعلیاً وزوجته و أولاده لم یحضروا حلقه البیعه و خالفكم أصحاب السقیفه.
این نیز منصوص است (با روایات ثابت شده) كه همانا ابن‌عباس و فرزندانش، علی (علیه‌السلام) و همسرش و فرزندانش در حلقه بیعت حاضر نشدند و اصحاب سقیفه نیز با شما مخالفت كردند (و خواستار خلافت غیر ابی‌بكر بودند).
[12] غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، سرّ العالمین وكشف ما فی الدارین، ج1، ص18، تحقیق: محمد حسن محمد حسن إسماعیل وأحمد فرید المزیدی، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت / لبنان، الطبعه: الأولى، 1424هـ 2003م.
[13] ابی‌حزم قرشی، علاءالدین ابن‌نفیس، الشامل فی الصناعه الطبیه، ج1، ص4.
حضرت فاطمه (علیهاالسلام) نه‌تنها تا آخر عمر با ابوبكر بیعت نكرد، بلكه تا آخر عمر از ابوبكر و عمر ناراضی و خشمناك بود و با این حالت نارضایتی هم از دنیا رفتند.
بخاری در صحیح خود دراین‌باره می‌گوید: فَغَضِبَتْ فَاطِمَهُ بِنْتُ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فَهَجَرَتْ أَبَا بَكْرٍ فلم تَزَلْ مُهَاجِرَتَهُ حتى تُوُفِّیَتْ؛ حضرت فاطمه (علیهاالسلام) دختر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر ابوبكر غضب نمود و از وى قهر كرد تا روزى كه از دنیا رفت.
[14] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج4، ص79.
وی در جای دیگر نیز درباره عدم تكلم حضرت با ابوبكر چنین می‌نویسد: فَوَجَدَتْ فَاطِمَهُ على ابی‌بَكْرٍ فی ذلك فَهَجَرَتْهُ فلم تُكَلِّمْهُ حتى تُوُفِّیَتْ؛ فاطمه (علیهاالسلام) در حال خشم و غضب ابوبكر را ترك نموده و بر او همچنان غضبناك ماند و با او حرف نزد تا وفات نمود.
[15] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج5، ص139.
بنابراین عدم بیعت و خشم دائمی‌حضرت فاطمه (علیهاالسلام) از خلافت ابوبکر، نه‌تنها نشان از غیرمشروع بودن حكومت ابوبكر دارد، بلكه یكی از ادله‌ای است كه ثابت می‌كند كه اجماعی درباره بیعت ابوبكر همچنان كه ابن‌تیمیه قائل است، رخ نداده است.
عدم لزوم بیعت زنان
اگر ادعا شود كه بیعت بر زنان لازم نیست، می‌گوییم: همچنان كه بیعت در اسلام بر مردان لازم است بر زنان نیز لازم است با ادله‌ای که از قرآن و کتب تاریخ و نظر علما آورده میشود؛
طبق آیه قرآن
همچنان‌كه خداوند در سوره ممتحنه دراین‌باره می‌فرماید:
«یا اَیُّهَا النَّبِیُّ اِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ یُبایِعْنَکَ عَلی اَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئاً وَ لا یَسْرِقْنَ وَ لا یَزْنینَ وَ لا یَقْتُلْنَ اَوْلادَهُنَّ وَ لا یَاْتینَ بِبُهْتانٍ یَفْتَرینَهُ بَیْنَ اَیْدیهِنَّ وَ اَرْجُلِهِنَّ وَ لا یَعْصینَکَ فی مَعْرُوفٍ فَبایِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ اِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم.»
[16] ممتحنه/سوره60، آیه12.
«اى پیامبر! هنگامى كه زنان مؤمن نزد تو آیند و با تو بیعت كنند كه چیزى را شریك خدا قرار ندهند، دزدى و زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند، تهمت و افترایى پیش دست و پاى خود نیاورند و در هیچ‌كار شایسته‌اى مخالفت فرمان تو نكنند، با آنها بیعت كن و براى آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب كه خداوند آمرزنده و مهربان است.»
بیعت مردان در عقبه اول و دوم طبق شروط بیعت زنان بود و یكی از شروط آن بحث خلافت است: بیعت عقبه حلقه اصلی تشكیل حکومت اسلامی در مدینه بود؛ در این بیعت، به گفته صحابه، همان شروط بیعت با زنان مطرح شده است، و یكی از این شروط اطاعت از حاکم اسلامی است. این بدان معنی است كه اصل بیعت، برای تشكیل حكومت اسلامی، همان چیزی است كه بر مردان لازم است، بر زنان نیز لازم است.
نظر ابن‌کثیر
ابن‌کثیر درباره شباهت بیعت مردان در عقبه اولی با بیعت النساء می‌نویسد: عن عباده و هو ابن‌الصامت قال كنت ممن حضر العقبه الاولى و كنا اثنی عشر رجلا فبایعنا رسول الله على بیعه النساء؛ عباده گوید: ما دوازده نفر بودیم كه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در عقبه اولی طبق بیعت زنان بیعت كردیم.
[17] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل بن عمر قرشی، البدایه و النهایه، ج4، ص375.
نظر ابن‌هشام
ابن‌هشام نیز می‌نویسد: قال ابن‌اسحاق و كانت بیعه الحرب حین أذن الله لرسوله صلى الله علیه و سلم فی القتال شروطا سوى شرطه علیهم فی العقبه الأولى كانت الأولى على بیعه النساء و ذلك أن الله تعالى لم یكن أذن لرسوله صلى الله علیه و سلم فی الحرب؛ ابن‌اسحاق گفت: بیعت حرب (عقبه دوم) زمانی بود كه به رسول الله (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) اذن در جنگ داده شده بود، شروطی داشت غیر از شرطی كه در عقببه اولی بود و عقبه اولی طبق بیعت زنان بود و آن این بود كه قبل از بیعت عقبه دوم، اذن به جنگ و حلال شمردن خون‌ها داده نشده بود.
[18] حمیری معافری، ابومحمد عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج2، ص311.
در جای دیگر نیز گوید: حتى إذا كان العام المقبل وافى الموسم من الأنصار اثنا عشر رجلا فلقوه بالعقبه قال و هی العقبه الأولى فبایعوا رسول الله صلى الله علیه وسلم على بیعه النساء و ذلك قبل أن تفترض علیهم الحرب؛ چون سال آینده شد در موقع حج دوازده مرد از انصار آمده و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را در عقبه نخست دیدار كرده و به بیعت نساء با او دست فرمانبرى دادند و این پیش از آن بود كه جنگ بر ایشان واجب گردد.
[19] حمیری معافری، ابومحمد عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج2، ص294.
نظر ابن‌حجر
ابن‌حجر نیز می‌گوید: الطبرانی من حدیث جریر قال بایعنا رسول الله صلى الله علیه وسلم على مثل ما بایع علیه النساء؛ جریر گفت: ما با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر مثل آنچه كه زنان بیعت كردند بیعت كردیم.
[20] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج1، ص67، تحقیق:محب الدین الخطیب، ناشر:دار المعرفه – بیروت.
و گفتیم كه یكی از شروط بیعت زنان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كه در بیعت عقبه و قبل از وجوب جهاد، همین شرط با مردان نیز مطرح شده است این است كه در امر امارت و حکومت با شخص شایسته خلافت نزاع نكنند و همیشه مطیع فرمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشند.
نظر احمد بن حنبل
احمد بن حنبل دراین‌باره چنین نقل می‌كند:حدثنا عبداللَّهِ حدثنی ابی‌ثنا یَعْقُوبُ ثنا ابی‌عَنِ بن إِسْحَاقَ حدثنی عُبَادَهُ بن الْوَلِیدِ بن عُبَادَهَ بن الصَّامِتِ عن أبیه الْوَلِیدِ عن جَدِّهِ عُبَادَهَ بن الصَّامِتِ وكان أَحَدَ النُّقَبَاءِ قال بَایَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم بَیْعَهَ الْحَرْبِ و كان عُبَادَهُ مِنَ الإثنى عَشَرَ الَّذِینَ بَایَعُوا فی الْعَقَبَهِ الأُولَى على بَیْعَهِ النِّسَاءِ فی السَّمْعِ وَ الطَّاعَهِ فی عُسْرِنَا وَ یُسْرِنَا وَمَنْشَطِنَا و َمَكْرَهِنَا و َلاَ نُنَازِعُ فی الأَمْرَ أَهْلَهُ و إن نَقُولَ بِالْحَقِّ حَیْثُمَا كنا لاَ نَخَافُ فی اللَّهِ لومه لاَئِمٍ.
ولید از جدش چنین نقل می‌كند: عباده كه یكی از نقباء بود گوید: با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دربیعت حرب (عقبه دوم) بیعت كردیم و عباده از جمله دوازده نفری بود كه در عقبه اولی برطبق بیعت النساء بیعت كردند كه در سختى و آسانى، خرسندى و ناخرسندى، و به هنگام برترى یافتن دیگران بر ما، گوش به فرمان باشیم و بر سر امر (رهبرى) با آن كه شایسته آن است به ستیز برنخیزیم و در همه جا، سخن حق بر زبان آوریم و در راه خدا از نكوهش هیچ نكوهشگرى هراسى به دل راه ندهیم.
[21] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج37، ص373.
وی همچنین در جای دیگر چنین نقل می‌كند: حدثنا عبداللَّهِ حدثنی ابی‌ثنا وَكِیعٌ ثنا أُسَامَهُ بن زَیْدٍ عن عُبَادَهَ بن الْوَلِیدِ بن عُبَادَهَ بن الصَّامِتِ عن جَدِّهِ عُبَادَهَ بن الصَّامِتِ قال بَایَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم على السَّمْعِ وَ الطَّاعَهِ فی الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ و َالْمَنْشَطِ و َالْمَكْرَهِ و إن لاَ نُنَازِعَ الأَمْرَ أَهْلَهُ وَ أَنْ نَقُولَ بِالْحَقِّ حَیْثُمَا كنا وَ لاَ نَخَافَ فی اللَّهِ لومه لاَئِمٍ.
عباده گوید: با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین بیعت كردیم كه: در سختى و آسانى، خرسندى و ناخرسندى، و به هنگام برترى یافتن دیگران بر ما، گوش به فرمان باشیم و بر سر امر (رهبرى) با آن كه شایسته آن است به ستیز برنخیزیم و در همه جا، سخن حق بر زبان آوریم و در راه خدا از نكوهش هیچ نكوهشگرى هراسى به دل راه ندهیم.
[22] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج37، ص395.
علماء اهل‌سنت به این مسئله نیز اشاره كرده‌اند كه مقصود از« وأن لا ننازع الأمر أهله» خلافت و حكومت و نصرت است:
زرقابی می‌گوید: وأن لا ننازع الأمر أی الملك والإماره؛ مقصود از امر، ملك و امارت است.
[23] زرقانی، محمد بن عبدالباقی بن یوسف، شرح الزرقانی علی موطأ الإمام‌مالک، ج3، ص13، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه:الأولی، 1411ه.
سندی نیز در حاشیه بر نسائی می‌گوید: وأن لا ننازع الأمر أی الاماره أو كل أمر؛ و اینكه در امر نزاع نكنیم یعنی در امارت و هر امری.
[24] سندی، ابوحسن نورالدین بن عبدالهادی، حاشیه السندی علی النسائی، ج7، ص138، تحقیق:عبدالفتاح ابوغده، ناشر:مکتب المطبوعات الإسلامیه – حلب، الطبعه:الثانیه، 1406ه 1986م.
بنابراین مشخص میشود كه زنان با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرده‌اند و یكی از شروط آن، بحث اطاعت مطلق از حاكم و منازعه نكردن با شخص شایسته حاكمیت است، و فرق اساسی بیعت زنان و مردان، در عدم وجوب جهاد بر زنان است.
مواردی از بیعت زنان
در تاریخ ثبت شده است كه زنان دوشادوش مردان در زمینه‌های مختلف با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت می‌كردند كه به مواردی اشاره می‌كنیم:
در عقبه دوم
در بیعت عقبه همچنان كه مردان با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كردند، زنانی نیز كه در آن عقبه شركت داشتند، با حضرت بیعت كردند. ابن‌هشام بعد از اینكه نام مردان بیعت كننده در بیعت عقبه را ذكر می‌كند، دو نفر از زنان را نام می‌برد كه در بیعت عقبه با رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كردند. وی درباره بیعت نسیبه دختر کعب بن عمر می‌نویسد:
قال ابن‌اسحاق جیمع من شهد العقبه من الأوس و الخزرجثلاثه و سبعون رجلا و امرأتان منهم یزعمون أنهما قد بایعتا و كان رسول الله صلى الله علیه و سلم لا یصافح النساء إنما كان یأخذ علیهن فإذا أقررن قال اذهبن فقد بایعتكن. من بنى مازن بن النجار و من بنى مازن بن النجار نسیبه بنت كعب بن عمرو بن عوف بن مبذول بن عمرو بن غنم بن مازن و هی ام‌عماره كانت شهدت الحرب مع رسول الله صلى الله علیه و سلم و شهدت معها أختها.
ابن‌اسحاق گفته است مجموع كسانی كه از دو قبیله اوس و خزرج در عقبه حاضر بودند، 73 مرد و دو زن بودند كه آن دو نیز با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرده بودند؛ و حضرت با زنان دست نمی‌داد و تنها از آنها پیمان می‌گرفت؛ وقتی كه اقرار می‌كردند، می‌فرمود: بروید كه من با شما بیعت كردم. و دو زن نیز در آن شب در بیعت مزبور حاضر بودند كه یكى نسیبه دختر كعب از قبیله بنی مازن بن نجار بود، و در جنگ‌هاى رسول خدا (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) شركت می‌جست، و خواهرش نیز در بیعت حاضر بود.
[25] حمیری معافری، ابومحمد عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج2، ص319، تحقیق:طه عبدالرءوف سعد، ناشر:دار الجیل، الطبعه:الأولی، بیروت – 1411ه.
بیعت ام‌منیع
همچنین درباره بیعت ام‌منیع می‌نویسد: ومن بنى سلمه ام‌منیع و اسمها اسماء بنت عمرو بن عدی بن نابى بن عمرو بن غنم بن كعب بن سلمه؛ از قبیله بنی‌سلمه ام‌منیع كه نامش اسماء دختر عمرو بود.
[26] حمیری معافری، ابومحمد عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، ج2، ص320، تحقیق طه عبدالرءوف سعد، ناشر:دار الجیل، الطبعه:الأولی، بیروت – 1411ه.
شبیه همین عبارت در آدرس‌های دیگری هم نیز آمده است.
[27] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل بن عمر قرشی، السیره النبویه، ج2، ص212، اسم طبق برنامه الجامع الکبیر.
[28] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل بن عمر قرشی، البدایه والنهایه، ج3، ص168، ناشر:مکتبه المعارف – بیروت.
درفتح مكه
بیعت زنان در فتح مکه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله): بعد از فتح مكه زنان به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسیده و با حضرت درباره آن شش شرط كه در آیه فوق ذكر شد، بیعت می‌كردند.
قرطبی در ذیل آیه «یا أیها النبی إذا جاءك المؤمنات یبایعنك» درباره بیعت زنان بعد از فتح مكه چنین نقل می‌كند: لما فتح رسول الله صلى الله علیه و سلم مكه جاء نساء أهل مكه یبایعنه فأمر أن یأخذ علیهن ألا یشركن؛ زمانی كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مكه را فتح كرد زنان مكه آمدند و با حضرت بیعت كردند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز از آنها پیمان گرفت كه شرك نورزند.
[29] أنصاری قرطبی، ابوعبدالله محمد بن أحمد، الجامع لأحکام‌القرآن، ج18، ص71، ناشر:دار الشعب – القاهره.
بیعت ام‌عطیه
بخاری نیز روایتی را از ام‌عطیه درباره بیعتشان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در ذیل آیه فوق چنین نقل می‌كند: حدثنا ابومَعْمَرٍ حدثنا عبدالْوَارِثِ حدثنا أَیُّوبُ عن حَفْصَهَ بِنْتِ سِیرِینَ عن ام‌عَطِیَّهَ رضی الله عنها قالت بَایَعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم فَقَرَأَ عَلَیْنَا أَنْ لَا یُشْرِكْنَ بِاللَّهِ؛ ام‌عطیه گوید: ما با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كردیم و حضرت هم این آیه را قرائت كردند.
[30] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج6، ص150.
وی همچنین در جای دیگر از عایشه درباره بیعت زنان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا مَحْمُودٌ حدثنا عبدالرَّزَّاقِ أخبرنا مَعْمَرٌ عن الزُّهْرِیِّ عن عُرْوَهَ عن عَائِشَهَ رضی الله عنها قالت كان النبی یُبَایِعُ النِّسَاءَ بِالْكَلَام بِهَذِهِ الْآیَهِ لَا یُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شیئا؛ عروه از عایشه نقل می‌كند كه گفت: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با زنان با كلام طبق این آیه (لَا یُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شیئا) بیعت كردند.
[31] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج9، ص80.
بیعت امیمه بنت رقیقه
محمد بن منکدر درباره این بیعت از زبان امیمه بنت رقیقه چنین نقل می‌كند:
مُحَمَّدِ بن الْمُنْكَدِرِ عن أُمَیْمَهَ بِنْتِ رُقَیْقَهَ انها قالت أَتَیْتُ رَسُولَ الله صلى الله علیه و سلم فی نِسْوَهٍ بایعنه على الإِسْلام فَقُلْنَ یا رَسُولَ الله نُبَایِعُكَ على ان لاَ نُشْرِكَ بِالله شیئا وَ لاَ نَسْرِقَ وَ لاَ نَزْنِیَ وَلاَ نَقْتُلَ اولادنا وَ لاَ نَأْتِیَ بِبُهْتَانٍ نَفْتَرِیهِ بین أَیْدِینَا وَ أَرْجُلِنَا وَ لاَ نَعْصِیَكَ فی مَعْرُوفٍ فقال رسول الله صلى الله علیه و سلم فِیمَا اسْتَطَعْتُنَّ و َأَطَقْتُنَّ قالت فَقُلْنَ الله و َرَسُولُهُ ارحم بِنَا من أَنْفُسِنَا هَلُمَّ نُبَایِعْكَ یا رَسُولَ الله فقال رسول الله صلى الله علیه و سلم انی لاَ أُصَافِحُ النِّسَاءَ إنما قَوْلِی لمائه امْرَأَهٍ كَقَوْلِی لاِمْرَأَهٍ وَاحِدَهٍ أو مِثْلِ قَوْلِی لاِمْرَأَهٍ وَاحِدَهٍ.
محمد بن منكدر از امیمه دختر رقیقه نقل می‌كند كه گفت همراه تنى چند از بانوان براى بیعت كردن به حضور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رفتیم و گفتیم با تو با این شرطها بیعت مى‌كنیم كه هیچ چیز را شریك خدا قرار ندهیم و دزدى نكنیم و زنا ندهیم و فرزندان خود را نكشیم و هیچ دروغ و تهمتى بر كسى نبندیم و در مورد هیچ كار پسندیده‌اى از فرمان تو سركشى نكنیم، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود البته در آنچه كه توان و یاراى آن را داشته باشید، امیمه مى‌گوید در این هنگام گفتیم خدا و رسول خدا بر ما از خود ما مهربان‌ترند، سپس گفتیم آیا با ما مصافحه نمی‌كنى؟ فرمود من با زنها مصافحه نمیكنم و همانا سخن من به یك زن همچون سخن من براى صد زن است.
[32] أصبحی، مالک بن أنس ابوعبدالله، موطأ الإمام مالک، ج2، ص982، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – مصر.
بیعت اسماء
ابی‌حیان اندلسی نیز درباره بیعت زنان از اسماء چنین نقل می‌كند:
كانت بیعه النساء فی ثانی یوم الفتح على جبل الصفاء، بعدما فرغ من بیعه الرجال، و هو على الصفا و عمر أسفل منهبایعهن بأمره و یبلغهن عنه، و ما مست یده علیه الصلاه و السلام ید امرأه أجنبیه قط. و قالت أسماء بنت یزید بن السكن: كنت فی النسوه المبایعات، فقلت: یا رسول الله ابسط یدك نبایعك، فقال لی علیه الصلاه و السلام: إنی لا أصافح النساء لكن آخذ علیهن ما أخذ الله علیهن. وكانت هند بنت عتبه فی النساء، فقرأ علیهن الآیه.
اسماء گوید من با زنان بیعت كننده بودم كه به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گفتم: یارسول الله دست خود بگشا تا با تو دست بیعت بدهیم فرمود من به زنها دست نمیدهم.
[33] ابی‌حیان أندلسی، محمد بن یوسف، تفسیر البحر المحیط، ج8، ص255، تحقیق:الشیخ عادل أحمد عبدالموجود – الشیخ علی محمد معوض، شارک فی التحقیق 1) د.زکریا عبدالمجید النوقی 2) د.أحمد النجولی الجمل، ناشر:دار الکتب العلمیه – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1422ه -2001م.
بیعت هند
آلوسی در تفسیر روح المعانی درباره بیعت زنان و هند چنین می‌نویسد: وممن بایعنه علیه الصلاه و السلام فی مكه هند بنت عتبه زوج ابی‌سفیان ففی حدیث أسماء بنت یزید بن السكن كنت فی النسوه المبایعات وكانت هند بنت عتبه فی النساء فقرأ صلى الله تعالى علیه و سلم علیهن الآیه فلما قال: على أن لا یشركن بالله شیئا؛ از جمله زنانی كه در مكه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرد، هند زن ابوسفیان بود و در حدیثی از اسماء هست كه گوید: ما از جمله زنان بیعت كننده بودم و هند نیز در بین زنان بود كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این آیه را تلاوت كرد.
[34] آلوسی بغدادی حنفی، ابوالفضل شهاب الدین‌السید محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، روح المعانی ج28، ص81، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
بیعت زن صفوان
ابن‌اثیر نیز دربازه بیعت زن صفوان چنین می‌گوید: فَاخِتهُ بنت الوَلید بن المُغِیره المخزومیه… كانت زوج صفوان بن أُمیه بن خَلَف الجُمحی، أسلمت یوم الفتح، وبایعت رسول الله صلى الله علیه و سلّم مع النساء اللاتی بایعنه؛ فاخته دختر ولید بن مغیره روز فتح مكه مسلمان شد و به همراه زنان دیگر با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرد.
[35] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن أثیر، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج7، ص232، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی – بیروت / لبنان، الطبعه: الأولى، 1417 هـ – 1996 م.
بیعت زنان با عمر
عمر از زنان بیعت گرفت: ابن‌عاشور درباره بیعت گرفتن عمر از زنان در مکه چنین می‌نویسد: و جلس عمر بن الخطاب یأخذ البیعه من النساء على ذلك، و ممن بایعته من النساء یومئذٍ هند بنت عتبه زوجابی‌سفیان وكبشه بنت رافع؛ عمر نشست و از زنان بیعت می‌گرفت و از كسانی كه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كردند هند دختر عتبه و زن ابوسفیان بود همچنین كبشه.
[36] طاهر بن عاشور، محمد، التحریر والتنویر، ج28، ص166، ناشر: دار سحنون للنشر والتوزیع – تونس – 1997م.
چگونگی بیعت زنان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله):
با توجه به اینكه در این بیعت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با زنان مصافحه نكرد پس چگونه با آنها بیعت كرد؟ اندلسی در تفسیر المحرر الوجیز چگونگی بیعت با زنان را چنین نقل می‌كند: و روی من حدیث عمرو بن شعیب عن أبیه عن جده و رفعه النقاش عن ابن‌عباس و عن عروه بن مسعود الثقفی انه (علیه‌السلام) غمس یده فی إناء فیه ماء ثم دفعه إلى النساء فغمسن أیدیهن فیه؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دست مباركش را درظرفی كه آب داشت فرو برد سپس زنها دستشان را در آن فرو بردند.
[37] أندلسی، ابومحمد عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج5، ص300، تحقیق:عبدالسلام‌عبدالشافی محمد، ناشر:دار الکتب العلمیه – لبنان، الطبعه:الاولی، 1413ه- 1993م.
بیعت زنان در غدیر خم
بیعت زنان در غدیر خم با حضرت علی (علیه‌السلام) در منابع شیعه:
علامه مجلسی درباره بیعت زنان با حضرت علی (علیه‌السلام) در غدیر خم چنین نقل می‌كند: كان وقت الظهیره فصلى ركعتین ثم زالت الشمس فأذن مؤذنه لصلاه الظهر فصلى بهم الظهر و جلس ع فی خیمته و أمر علیا ع أن یجلس فی خیمه له بإزائه ثم أمر المسلمین أن یدخلوا علیه فوجا فوجا فیهنئوه بالمقام و یسلموا علیه بإمره المؤمنین ففعل الناس ذلك كلهم ثم أمر أزواجه و سائر نساء المؤمنین معه أن یدخلن علیه و یسلمن علیه بإمره المؤمنین ففعلن.
و آن وقت نزدیك ظهر بود، پس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دو ركعت نماز بجا آورده ظهر شد و اذان‌گوى آن حضرت براى نماز ظهر اذان بگفت، حضرت با ایشان نماز ظهر را خوانده و در خیمه و چادر خود نشست و به على (علیه‌السلام) دستور فرمود: در چادرى برابر چادر او بنشیند، سپس به مسلمانان دستور فرمود: دسته دسته نزد او بروند و منصب جدید او را مژده دهند و به عنوان امارت و فرمانروائى مؤمنین بر او سلام گویند، پس مردمان این كار را كردند، سپس به همسران خود و زنان دیگر مسلمانان كه همراه او بودند دستور فرمود پیش او بروند و به امارت مؤمنین بر او سلام‌كنند آنها نیز انجام دادند.
[38] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج21، ص387، تحقیق:محمد الباقر البهبودی، ناشر:مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه:الثانیه المصححه، 1403ه – 1983م.
مشورت با زنان در بیعت عثمان
در بیعت عثمان حتی از زنان مشورت گرفته شد: ابن‌کثیر دراین‌باره (مشورت با مردم) درخصوص خلافت عثمان می‌نویسد:
ثم نهض عبدالرحمن بن عوف رضی الله عنه ستشیر الناس فیهما و یجمع رای المسلمین برأی رؤس الناس و اقیادهم جمیعا و اشتاتا مثنى و فرادى ومجتمعین سرا و جهرا حتى خلص إلى النساء المخدرات فی حجابهن وحتى سال الولدان فی المكاتب و حتى سأل من یرد بمن الركبان و الاعراب إلى المدینه فی مده ثلاثه ایام بلی الیها.
عبدالرحمان بن عوف برخاست و در مورد آنها (حضرت علی و عثمان) با مردم مشورت شد و نظر مسلمانان را بر سر رای روسای مردم و فرمانده‌هان آنها، دو نفر دونفر، فردی و جمعی، مخفیانه و آشکارا، جمع شد حتی از زنان پس پرده هم و از كودكان در مكتب‌خانه‌ها و سواران و اعرابی كه به مدینه وارد میشدند، به مدت سه شبانه روز سؤال شد.
[39] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل بن عمر قرشی، البدایه والنهایه، ج7، ص146، ناشر:مکتبه المعارف – بیروت.
[40] صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد فی سیره خیر العباد، ج11، ص277، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود وعلی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه:الأولی، 1414ه.
=
نتیجه
=
بنابراین، همچنان‌كه مردان وظیفه دارند با حاکم اسلامی بیعت، زنان نیز به عنوان یك شهروند باید با حاكم اسلامی بیعت كنند؛ و یكی از شروط بیعت زنان، اطاعت مطلق از رهبر است.
اما حضرت فاطمه زهراء (علیهاالسلام) با ابوبکر كه خود را خلیفه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حاكم اسلامی می‌دانست، بیعت نكرد. این نشان می‌دهد كه ایشان ابوبكر را به عنوان خلیفه و حاكم اسلامی قبول نداشت و لذا بیعت نكرد. این عدم بیعت حضرت دلیل بر غیر شرعی بودن خلافت ابوبكر است.
امیرمؤمنان
علی (علیه‌السلام) كه هنگام رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، مشغول غسل و كفن و دفن حضرت بودند و در اجتماع ادعایی ابن‌تیمیه برای بیعت ابوبكر نبودند؛ بلكه از بیعت با او نیز تخلف كردند.
عدم بیعت با ابوبکر
حال به نظرات علمای شیه و سنی در باب عدم بیعت امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌پردازیم؛
نظر بخاری
صحیح بخاری: انصار و امیرمؤمنان و زبیر و اطرافیان با بیعت ابوبكر مخالفت كردند. در كتاب صحیح بخاری عدم حضور و مخالفت حضرت علی (علیه‌السلام) چنین نقل شده است: … عن عمر: حین توفى اللّه نبیّه صلى اللّه علیه و سلم أنّ الأنصار خالفونا، و اجتمعوا بأسرهم فى سقیفه بنى ساعده وخالف عنّا على و الزبیر و من معهما؛ عمر گوید: بعد از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، انصار با ما در امر خلافت ابوبكر مخالفت كردند و همه آنها در سقیفه جمع شدند و علی (علیه‌السلام) و زبیر و همراهان آن دو نیز با ما مخالفت كردند.
[41] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج8، ص168.
صحیح بخاری: امیرمؤمنان تا شش ماه با ابوبكر بیعت نكرد. اینكه امیر المؤمنین (علیه‌السلام) در شش ماه اول خلافت ابوبكر و تا زمانی كه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) زنده بود، با ابوبكر بیعت نكرد، از قطعیات تاریخ است كه حتی بخاری و مسلم نیز آن را نقل كرده‌اند. بخاری نقل می‌كند: حدثنا یحیى بن بُكَیْرٍ حدثنا اللَّیْثُ عن عُقَیْلٍ عن بن شِهَابٍ عن عُرْوَهَ عن عَائِشَهَ… وَ عَاشَتْ بَعْدَ النبی صلى الله علیه و سلم سِتَّهَ أَشْهُرٍ فلما تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا زَوْجُهَا عَلِیٌّ لَیْلًا و لم یُؤْذِنْ بها أَبَا بَكْرٍ وَ صَلَّى علیها و كان لِعَلِیٍّ من الناس وَجْهٌ حَیَاهَ فَاطِمَهَ فلما تُوُفِّیَتْ اسْتَنْكَرَ عَلِیٌّ وُجُوهَ الناس فَالْتَمَسَ مُصَالَحَهَ ابی‌بَكْرٍ وَ مُبَایَعَتَهُ و لم یَكُنْ یُبَایِعُ تِلْكَ الْأَشْهُرَ.
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و سلم شش ماه زنده بود، وقتی از دنیا رفت، شوهرش او را شبانه دفن كرد و ابوبكر را خبر نكرد و خود بر او نماز خواند. تا فاطمه (علیهاالسلام) زنده بود، علی (علیه‌السلام) در میان مردم احترام داشت؛ اما وقتی فاطمه (علیهاالسلام) از دنیا رفت، مردم از او روی گرداندند و اینجا بود كه علی (علیه‌السلام) با ابوبكر مصالحه و بیعت كند. علی (علیه‌السلام) در این شش ماه كه فاطمه (علیهاالسلام) زنده بود، با ابوبكر بیعت نكرده بود.
[42] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج5، ص139.
نظر عبدالرزاق
عبدالرزاق با سند صحیح: هیچ یك از بنی‌هاشم تا شش ماه بیعت نكردند. همچنین بنا به نقل عبدالرزاق، استاد بخارى، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) و هیچ یك از بنى هاشم تا شش ماه با ابوبكر بیعت نكردند: فقال رجل للزهری: فلم یبایعه علیّ سته أشهر؟ قال: لا، و لا أحد من بنی‌هاشم؛ مردى به زهری گفت: آیا درست است كه علی در طول شش ماه بیعت نكرد؟ پاسخ داد: علی و هیچ‌یك از بنى هاشم در طول این مدت بیعت نکردند.
[43] صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج5، ص472، تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی، ناشر:المکتب الإسلامی- بیروت، الطبعه:الثانیه، 1403ه.
[44] طبری، ابی‌جعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص488.
[45] اسفرائنی، إمام ابی‌عوانه یعقوب بن إسحاق، مسند ابی‌عوانه، ج4، ص251، ناشر:دار المعرفه – بیروت.
نظر ابونعیم
ابونعیم با سند صحیح: حضرت علی (علیه‌السلام) از بیعت با ابوبكر امتناع كرد. ابونعیم اصفهانی نیز درباره تخلف حضرت علی (علیه‌السلام) می‌گوید: الزهری، عن عروه، عن عائشه رضی الله عنه، عن أبیها: أن علیا تخلف عن بیعه ابی‌بكر؛ عایشه از پدرش نقل می‌كند كه علی (علیه‌السلام) از بیعت ابابكر تخلف كرد.
[46] ابونعیم، أحمد بن عبدالله بن أحمد اصبهانی، تثبیت الإمامه وترتیب الخلافه، ج1، ص256.
نظر عبدالملك شافعی
عبدالملک شافعی: حضرت علی (علیه‌السلام) از بیعت با ابوبکر امتناع كرد. عبدالمالك شافعی درباره تخلف حضرت علی (علیه‌السلام) می‌نویسد: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده و طائفه من الخزرج و علی بن ابیطالب و ابناه و الزبیر و العباس عم رسول الله و بنوه من بنی‌هاشم و طلحه و سلمان و عمار و ابوذر و المقداد و غیرهم و خالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته و منهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر و لا عمر إلى أن مات.
در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه‌السلام)، و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بنی‌هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند وعده‌ای از آنها با عجله و عده‌ای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عباده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر و عمر بیعت نكرد.
[47] عاصمی مکی، عبدالملک بن حسین بن عبدالملک شافعی، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، بیروت، ناشر:دار الکتب العلمیه. 1419ه- 1998م.
نظر ابوسعد ابی
ابوسعد ابی: حضرت علی (علیه‌السلام)، عباس و بستگان و طرفداران، برای تعیین خلیفه‌ای دیگر جمع شدند. در مخالفت حضرت علی (علیه‌السلام) از بیعت ابوبكر همین بس كه حضرت با عباس، و گروهی از نوادگان و طرفداران آنها برای تبادل نظر درباره برگرداندن حكومت و خلافت در خانه یكی از انصار جمع شدند كه ابوسفیان و زبیر نیز به آنها ملحق شدند.
ابوسعد این اجتماع را چنین گزارش می‌دهد:
قیل لما قبض رسول الله صلی الله علیه و سلم- اجتمع علیٌ و العباس و جماعهٌ من حفدتهم و موالیهم فی منزل رجل من الأنصار لإجاله الرأی، فبدر بهم ابوسفیان فجاء حتى طرق الباب؛ فقال: أنشدكم الله أن تكونوا أول من قطع رحم بنی‌عبدمناف، ثم جاء الزبیر یهدج حتى طرق الباب، فقال: أنشدكم الله و الخئوله، و الصهوره، فلما حضر أرم القوم عن الكلام، فلما رأى ابوسفیان ذلك قال: مجدٌ قدیمٌ أثل بشرف الأبد، یا بنی‌عبدمناف؛ ذبوا عن مجدكم، و انصحوا عن سؤددكم، و إیاكم أن تخلعوا تاجكرامهٍ ألبسكم الله إیاه، و فضلكم بها، إنها عقب نبوهٍ، فمن قصر عنها اتبع.
و قال الزبیر: قد سمعتم مقالته، فابذلوا الشركه، و أحسنوا النیه؛ فلن یستغنى من استحق هذا الأمر عن مقاتل یقاتل معه، و موئلٍ یلجأ إلیه، و المقاتل معكم خیرٌ من المقاتل لكم. فقال العباس: قد سمعنا مقالتكم، فلا لقلهٍ نستعین بكم، و لا لظنهٍ نترك آراءكم، ولكن لالتماس الحق؛ فأمهلونا نراجع الفكره. فإن یكن لنا من الإثم مخرج یصر بنا و بهم الحق صریر الجدجد،
ونبسط أكفا إلى المجد؛ لا نقبضها أو تبلغ المدى؛ و إن تكن الأخرى فلا لقلهٍ فی العدد، و لا لوهن فی الأید. و الله لولا أن الإسلام قید الفتك لتدكدكت جنادل صخرٍ یسمع اصطكاكها من محل الأثیل. قال: فحل علی رضی الله عنه حبوته، وكذا كان یفعل إذا تكلم؛ وجثا على ركبتیه و قال: الحلم صبرٌ، و التقوى دین، و الحجه محمدٌ صلى الله علیه و سلم – و الطریق الصراط. إیهاً رحمكم الله، شقوا متلاطمات أمواج الفتن، بحیازیم سفن النجاه، و عرجوا عن سبیل المنافره، وح طوا تیجان المفاخره، أفلح من نهض بجناحٍ، و استسلم فأراح. ما آجن لقمهً تغصآكلها و مجتنى الثمره لغیر إیناعها كالزارع فی غیر أرضه أما لو أقول ما أعلم لتداخلت أضلاعٌ تداخل دواره الرحا. و إن أسكت یقولوا جزع ابن‌ابی‌طالب من الموت. هیهات هیهات بعد اللتیا والتی. و الله لعلی آنس بالموت من الطفل بثدی أمه، و لكنی أدمجت على مكنون علمٍ لو بحت به لاضطربتم اضطراب الأرشیه فی الطوى البعیده. ثم نهض وفرقهم، و ابوسفیان یقول: لشیءٍ ما فرقنا ابن‌ابی‌طالب.
گفته شده كه زمانی كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از دنیا رفتند، علی (علیه‌السلام)، عباس، و گروهی از نوادگان آنها و موالی آنها در منزل مردی از انصار اجتماع كردند برای برگرداندن خلافت در این هنگام ابوسفیان سر رسید و در زد و گفت: شما را به خدا قسم می‌دهم آیا می‌خواهید اولین كسی باشید كه از فرزندان عبدمناف قطع رابطه كنید، سپس زبیر با صدای لرزان آمد و در زد و گفت: شما را به خدا قسم می‌دهم ای دایی‌ها ودامادها زمانی كه او حاضر شد تمام قوم ساكت شدند و حرفی نزدند، هنگامی كه ابوسفیان این صحنه را دید گفت: این بزرگی كهنی و اصل مسرت بخشی است ای عبدمناف بزرگی وعظمت خود را بر گردانید و بپرهیزید از اینكه تاج كرامت را رها كنید خدا این لباس خلافت را بر شما بپوشاند و شما را به وسیله آن فضیلت دهد همانا خلافت دنباله نبوت است.
كسی كه از آن كوتاهی كند پیروی میشود. زبیر گفت: به تحقیق گفتار او را شنیدید پس مشاركت كنید و نیت خودتان را نیكو كنید و كسی كه مستحق این امر خلافت است بی‌نیاز از جنگجویان نیست تا به همراه او جنگ كنند و پناهگاهی كه تكیه گاه داشته باشد و جنگ با شما بهتر است از اینكه بر نفع شما جنگ شود. عباس گفت: گفتار شما را شنیدیم و كمك ما از شما بخاطر كمی یار نیست و بخاطر بد گمانی نظرات شما را ترك نمی‌كنیم، لكن ما از شما حقیقت را می‌خواهیم پس به ما مهلت بدهید تا فكر كنیم اگر راه خروجی از این گناه باشد هر آن از آن بیرون می‌رفتیم و دستمان را به شكوه باز می‌كردیم و آن را نمی‌بستیم تا مدت تمام شود نه بخاطر كمی در تعداد و نه بخاطر كمی متفقین و به خدا قسم اگر اسلام كشتن به غفلت مقید نكرده بود كوه‌ها متلاشى میشدند و صدای اصطكاك آن ازاثیل ( محل نزدیك مدینه ) شنیده می‌شد.
پس (از سخنان عبّاس و ابوسفیان) امیر المؤمنین (علیه‌السلام) دامان ردا را گشود و بر دو زانو نشست- و این كار عادت او به هنگام سخن گفتن بود- و گفت: بردبارى زیورى زیباست و تقوا دیانت و حجت گویا (وجود و شیوه عمل) محمّد (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله)، و راه (درست رساننده به هدف) مسیر مستقیم هموار و درنوردیده است. خدا به شما رحم كند امواج فتنه‌ها را با كشتیهاى نجات بشكافید و از راه اختلاف و پراكندگى و دشمنى كنار آیید و تاج‌هاى تفاخر و برترى جویى را از سر بنهید! آن كس كه با داشتن بال و پر (یار و یاور) قیام‌كند یا در صورت نداشتن نیروى كافى، راه مسالمت پیش‌گیرد و راحت شود رستگار شده است. این (زمامدارى بر مردم) آبى متعفّن و لقم‌ه‌اى گلوگیر است (و اگر فرمان الهى نباشد تن به آن در نمیدهم)! (این را نیز بدانید) كسى كه میوه را پیش از رسیدن بچیند همانند كسى است كه بذر را در زمین نامناسب، همچون كویر و شوره زار بپاشد (كه سرمایه و نیروى خود را تلف كرده و نتیجه‌اى عاید وى نمی‌شود).
اگر ساكت بمانم می‌گویند از مرگ ترسیده. هرگز، آن هم با آن همه مبارزات و جنگها! به خدا قسم عشق پسر ابوطالب به مرگ از علاقه كودك شیرخوار به پستان مادر بیشتر است. سكوتم محض اسرارى است كه در سینه دارم كه اگر بگویم همه شما مردم همچون ریسمان‌هاى بسته در دلو در اعماق چاه به لرزه خواهید آمد.
[48] آبی، ابوسعد منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، ج1، ص276، تحقیق:خالد عبدالغنی محفوط، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت /لبنان، الطبعه:الأولی، 1424ه – 2004م.
نظر محققین شیعه
نظر محققین شیعه: حضرت علی (علیه‌السلام) حتی یك لحظه هم بیعت نكرد.
البته از دیدگاه شیعه، امیرمؤمنان (علیه‌السلام) هیچ‌گاه با خلفا بیعت نكرد؛ چنانچه شیخ مفید (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) دراین‌باره می‌گوید: قد اجمعت الأمّه على أن أمیرالموءمنین (علیه‌لسلام) تأخّر عن بیعه ابی‌بكر… والمحققّون من أهل الإمامه یقولون: لم یبایع ساعه قطّ؛ اجماع امت است كه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در آن شش ماه بیعت نكرده است. و بعد از آن مدت اهل‌سنت می‌گویند كه بیعت كرده است. محققین از شیعه بر این عقیده هستند كه علی (علیه‌السلام) حتی یك ساعت هم با خلفا بیعت نكرده است.
[49] شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختاره، ص56، تحقیق السید علی میر شریفی، ناشر:دار المفید بیروت، الطبعه:الثانیه، 1414 ه 1993م.
طریقه بیعت حضرت علی
طریقه بیعت حضرت علی (علیه‌السلام) در كتب اهل‌سنت. با نگاه به كلمات خود حضرت علی (علیه‌السلام) و منابع دیگر به وضوح معلوم میشود كه بیعت ایشان با (البته گفته شده كه طبق دیدگاه شیعه حضرت هیچ‌گاه بیعت نكرد) ابوبکر با اجبار و تهدید و هجوم بوده است.
نظر آندلسی و ابن‌حمدون
معاویه خطاب به امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام): در همه موارد بیعت با خلفا، تو را به اكراه می‌بردند! یکی از مدارک و دلائلی که هجوم به خانه حضرت علی (علیه‌السلام) را تایید می‌کند نامه‌ای است که معاویه به عنوان طعن و انتقاد برای حضرت علی (علیه‌السلام) فرستاده است. او در نامه خود پس از یادآوری مقاومت و سرسختی علی (علیه‌السلام) در بیعت نکردن با خلیفه اول، چنین می‌نویسد: وأنت فی كل ذلك تقاد كما یقاد البعیر المخشوش حتى تبایع و أنت كاره؛ دستگاه خلافت تو را مهار کرد و بسان شتر سرکش برای بیعت سوق دادند.
[50] أندلسی، احمد بن محمد بن عبدربه، العقد الفرید، ج5، ص82.
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) در پاسخ به معاویه: به اكراه بردن من برای بیعت، دلالت بر ذم خلفا دارد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در پاسخ نامه معاویه، موضوع را بطور تلویح اشاره کرده و مظلومیت خود را این‌چنین بیان فرموده: وقلت: إنی كنت أقاد كما یقاد الجمل المخشوش حتى أبایع، ولعمر الله، لقد أردت أن تذم فمدحت، و أن تفضح فافتضحت، و ما على المسلم من غضاضه فی أن یكون مظلوما ما لم یكن شاكا فی دینه، و لا مرتابا بیقینه، و هذه حجتی إلى غیرك قصدها؛ در نامه خود نوشته بودی که من بسان شتر سرکش برای بیعت سوق داده شدم. به خدا سوگند خواستی از من انتقاد کنی، ولی در واقع مرا ستایش کردی، و خواستی مرا رسوا کنی، اما خود را رسوا کردی، هرگز بر مسلمان ایرادی نیست که مظلوم واقع شود. تا هنگامى كه در دین خود تردید نداشته، و در یقین خود شك ننماید.
[51] ابن‌حمدون، محمد بن حسن بن محمد، التذکره الحمدونیه، ج7، ص166، تحقیق:إحسان عباس، بکر عباس، ناشر:دار صادر – بیروت،، الطبعه:الأولی، 1996م.
[52] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین، شرح نهج البلاغه، ج15، ص183.
این جمله نشان می‌دهد كه امتناع حضرت از بیعت در حدى بوده است كه به زور او را به بیعت وادار كردند.
نظر ابن‌ابی‌الحدید
ابن‌ابی‌الحدید: امیرمؤمنان (علیه‌السلام) را به زور برای بیعت بردند.
ابن‌ابی‌الحدید در جای دیگر جریان هجوم عمر با جماعتى از اعوان خود به خانه فاطمه (علیهاالسلام) را چنین ترسیم می‌كند: ثم دخل عمر فقال لعلی: قم فبایع، فتلكأ و احتبس، فأخذ بیده، و قال: قم، فأبى أن یقوم، فحمله و دفعه كما دفع الزبیر، ثم أمسكهما خالد، و ساقهما عمر و من معه سوقاً عنیفاً، و اجتمع الناس ینظرون، و امتلأت شوارع المدینه بالرجال، و رأت فاطمه ما صنع عمر، فصرخت و ولولت، و اجتمع معها نساء كثیر من الهاشمیات و غیرهن؛ فخرجت إلى باب حجرتها، و نادت: یا أبا بكر، ما أسرع ما أغرتم على أهل بیت رسول الله و الله لا أكلم عمر حتى ألقى الله.
سپس عمر داخل شد و به على بن ابیطالب (علیه‌السلام) گفت: برخیز و بیعت كن، حضرت خوددارى فرموده و ابا و امتناع نمودند، عمر دست حضرت را گرفت و گفت: برخیز و بیعت كن، حضرت از برخاستن خوددارى نمود، عمر و یاران او همگى همانطور كه زبیر را گرفته بودند، على بن ابیطالب (علیه‌السلام) را گرفته و به شدت دفع نمودند، و خالد و عمر با جمیع همراهانشان با وضع بسیار فظیع و فجیعى با شدت و غلظتى هر چه تمام‌تر آنها را به مسجد بردند، مردم نیز در تمام شوارع و كوچه‌هاى مدینه جمع شده و نگاه مى‌كردند. چون فاطمه (علیهاالسلام) این عملیات خشن را از عمر دید، ناله كرد، فریاد زد، ولوله نمود و به دنبال على (علیه‌السلام) از منزل به سوى مسجد خارج شد و جماعتى بسیار از زنان بنی‌هاشم با فاطمه به سوى مسجد رفتند. فاطمه (علیهاالسلام) آمد تا در حجره خود در مسجد ایستاد و چون نظرش بر ابوبكر افتاد گفت: اى ابوبكر چقدر زود از روى عصبیت جاهلى و نخوت و حمیت نفسانى بر اهل بیت رسول خدا یورش بردید و تاختید، سوگند به خدا كه دیگر من با عمر سخن نمى گویم تا آن كه خداى خود را ملاقات كنم ».
[53] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص49.
نظر ابن‌قتیبه
ابن‌قتیبه: تهدید امیرمؤمنان (علیه‌السلام) به قتل و اجبار به بیعت.
ابن‌قتیبه دینوری درباره اجبار و تهدید حضرت علی (علیه‌السلام) برای بیعت با ابوبکر می‌نویسد: فقالوا له: بایع. فقال: إن أنا لم أفعل فمه ؟ ! قالوا: إذا و الله الذی لا إله إلا هو نضرب عنقك ! قال: إذا تقتلون عبدالله و أخا رسوله. و ابوبكر ساكت لا یتكلم؛ گفتند با ابوبكر بیعت كن. حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود: اگر من بیعت نكنم، چه میشود؟ گفتند: قسم به خدای كه شریك ندارد، گردنت را می‌زنیم. حضرت فرمود: در این هنگام بنده خدا و برادر پیامبر را كشته‌اید. ابوبكر ساكت شد و چیزی نگفت.
[54] دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الإمامه والسیاسه، ج1، ص30.
نظر مسعودی
مسعودی: ابوبكر روی دست حضرت علی (علیه‌السلام) دست كشید: و از همه جالب‌تر این که در بعضی از منابع آمده است كه حضرت علی (علیه‌السلام) را كشان كشان بردند به طرف ابوبكر و گفتند كه باید بیعت كنی. دست علی (علیه‌السلام) مشت بود؛ تمام مخالفین جمع شدند تا مشت آن حضرت را باز كنند و در درون دست ابوبكر قرار دهند، اما نتوانستند. ابوبكر جلو آمد و دست خود را بر روی دست بسته امیر المؤمنین (علیه‌السلام) به عنوان بیعت كشید.
مسعودی دراین‌باره چنین نقل می‌كند: فوجهوا إلى منزله فهجموا علیه و أحرقوا بابه، و استخرجوه منه كرها، و ضغطوا سیده النساء بالباب، حتى أسقطت محسنا، و أخذوه بالبیعه فامتنع، و قال: لا أفعل: فقالوا نقتلك فقال: إن تقتلونی فانی عبدالله و أخو رسوله، و بسطوا یده فقبضها، و عسر علیهم فتحها، فمسحوا علیه و هی مضمومه.
آنگاه آن مردم متوجّه منزل علی (علیه‌السلام) شده و بر آن بزرگوار هجوم كردند، درب خانه او را سوزانیدند، آن برگزیده خدا را بدون رضایت او از منزل خارج كردند، فاطمه زهراء (علیهاالسلام) را بوسیله لنگه درب طورى فشردند كه محسن خود را سقط كرد.
پس از این جنایات خواستند از علی (علیه‌السلام) بیعت بگیرند ولى على (علیه‌السلام) قبول نكرد و فرمود: من این كار را نمیكنم، گفتند: تورا خواهیم كشت، فرمود: اگر مرا بكشید من بنده خدا و برادر رسول او (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) هستم، خواستند مشت على (علیه‌السلام) را باز كنند ولى آن حضرت مشت خود را بست و آنان نتوانستند آن را باز كنند پس از روى ناچارى با پشت دست آن بزرگوار در صورتى كه بسته بود بیعت و مسح كردند.
[55] مسعودی، علی بن حسین ، إثبات الوصیه للإمام علی بن أبی‌طالب،ص146.
این عبارت در بحار الانوار نیز آمده است.
[56] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار،ج28، ص308، تحقیق:محمد الباقر البهبودی، ناشر:مؤسسه الوفاء – بیروت – لبنان، الطبعه:الثانیه المصححه، 1403ه – 1983م.
نظر ابن‌حزم
ابن‌حزم: اجماعی كه علی(علیه‌السلام) در آن نباشد ملعون است.
ابن‌حزم گفته است:وَلَعْنَهُ اللَّهِ على كل إجْمَاعٍ یَخْرُج عنه عَلِیُّ بن ابی‌طَالِبٍ و مَنْ بِحَضْرَتِهِ من الصَّحَابَهِ؛ لعنت خداوند بر هر اجماعى كه علی بن ابوطالب بیرون از آن باشد و صحابه‌اى كه در خدمت او هستند، در آن اجماع نباشند.
[57] ابن‌حزم ظاهری، علی بن أحمد بن سعید ابومحمد، المحلی، ج9، ص345، تحقیق:لجنه إحیاء التراث العربی، ناشر:دار الآفاق الجدیده – بیروت.
وی همچنین در جای دیگر از كتابش می‌نویسد: قال ابومحمد أُفٍّ لِكُلِّ إجْمَاعٍ یُخْرَجعنه عَلِیُّ بن ابی‌طَالِبٍ؛ ابومحمد گفت: اف بر هر اجماعی كه كه علی (علیه‌السلام) بیرون از آن باشد.
[58] ابن‌حزم ظاهری، علی بن أحمد بن سعید ابومحمد، المحلی، ج5، ص 127، تحقیق:لجنه إحیاء التراث العربی، ناشر:دار الآفاق الجدیده – بیروت.
بنا بر این، حتی طبق نظر اهل‌سنت، اجماع با ابوبکر تا شش ماه مورد لعنت خداوند بوده است.
حسنین
امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) نیز از بیعت با ابوبكر سرباز زدند با اینكه در روایات اهل‌سنت سروران اهل بهشت معرفی شده‌اند؛ چنانچه ابن‌ابی‌شیبه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل كرده كه حضرت فرمودند: الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنه؛ حسن و حسین سروران اهل بهشتند.
[59] ابن‌ابی‌شیبه کوفی، ابوبکر عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج6، ص378، تحقیق:کمال یوسف الحوت، ناشر:مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه:الأولی، 1409ه.
عبدالملک عصامی شافعی دراین‌باره در كتابش می‌نویسد: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده و طائفه من الخزرج و علی بن ابیطالب و ابناه و الزبیر و العباس عم رسول الله و بنوه من بنی‌هاشم وطلحه و سلمان و عمار و ابوذر و المقداد و غیرهم و خالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته و منهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبابكر و لا عمر إلى أن مات.
[60] عصامی مکی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
مشروعیت بیعت حسنین
بیعت حسنین (علیهماالسلام) با وجود سن كم، مشروع و ضروری بود. اگر كسی اشكال كند كه علت عدم بیعت امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) با ابوبكر بخاطر این بود كه آنها هنوز به سن تكلیف نرسیده بودند، در جواب می‌گوییم این‌چنین نیست چون هرچند حسنین (علیهماالسلام) بالغ نبودند ولی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با آنها مانند اشخاص صالح برای بیعت برخورد كرده و از آنها بیعت گرفته‌اند:
بیعت حسنین با پیامبر
بیعت حسنین (علیهماالسلام) و عبدالله بن جعفر با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در كودكی:
ابن‌عبدربه دراین‌باره می‌گوید: جعفر بن محمد عن أبیه قال بایع رسول الله صلى الله علیه و سلم الحسن و الحسین و عبدالله بن جعفر وهم صغار و لم یبایع قط صغیر إلا هم؛ جعفر بن محمد از پدرش نقل می‌كند كه حسن و حسین و عبداالله بن جعفر در حالی كه كودك بودند با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كردند و در هیچكس در حال كودكی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت نكرد مگر آنها.
[61] أندلسی، احمد بن محمد بن عبدربه، العقد الفرید، ج5، ص133.
حسنین در حکم بالغ
حسنین (علیهماالسلام) درحكم بالغ بودند: در جریان مباهله با نصاری نجران مشهود است كه حضرت آن دو را نیز به همراه خود برد و در كتاب‌های مهم اهل‌سنت در ذیل آیه مباهله به این امر اشاره شده است.
مسلم در كتاب صحیحش می‌نویسد: و لمّا نزلت هذه الآیه: «فقل تعالوا ندع أبنائنا و أبنائكم» دعا رسول اللّه صلى الله علیه و سلم علیّاً وفاطمه و حسناً و حسیناً فقال: اللهمّ هؤلاء أهلی؛ پس از نزول این آیه رسول خدا علی، فاطمه، حسن و حسین را صدا زد، آنگاه چنین دعا كرد: خداوندا اینان خاندان من هستند.
[62] نیشابوری قشیری، ابوحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج4، ص1871، تحقیق:محمد فؤاد عبدالباقی، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
[63] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج5، ص225، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
سیوطی جریان مباهله را چنین ذكر می‌كند: أخرج الحاكم وصححه و ابن‌مردویه و ابونعیم فی الدلائل عن جابر قال » قدم على النبی صلى الله علیه و سلم العاقب، و السید، فدعاهما إلى الإِسلام فقالا: أسلمنا یا محمد قال: كذبتما إن شئتما أخبرتكما بما یمنعكما من الإِسلام. قالا: فهات. قال: حب الصلیب، وشرب الخمر، وأكل لحم الخنزیر، قال جابر: فدعاهما إلى الملاعنه، فوعداه إلى الغد، فغدا رسول الله صلى الله علیه و سلم، و أخذ بید علی، و فاطمه، و الحسن، و الحسین، ثم أرسل إلیهما فأبیا أن یجیباه، و أقرا له، فقال: و الذی بعثنی بالحق لو فعلا لأمطر الوادی علیهما ناراً. قال جابر: فیهم نزلت { تعالوا ندع أبناءنا وأبناءكم… } الآیه. قال جابر: أنفسنا و أنفسكم رسول الله صلى الله علیه و سلم و علی، و أبناءنا الحسن و الحسین، و نساءنا فاطمه.
دو نفر از چهره‌های سرشناس مسیحی به نام عاقب و سیّد محضر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسیدند، به آن دو فرمود: مسلمان شوید، گفتند: ما مسلمانیم، فرمود: دروغ می‌گوئید، اگر به خواهید ثابت می‌كنم كه شما مسلمان نیستید. گفتند: ثابت كن، فرمود: علاقه شما به صلیب و شراب نوشیدن و خوردن گوشت خوك، سپس آنان را به مباهله فرا خواند، و قرار شد صبح روز بعد حاضر شوند، هنگام صبح رسول خدا در حالی كه دست علی را گرفته بود و فاطمه و حسنین با وی بودند از مدینه بیرون رفت و سید و عاقب را دعوت به مباهله نمود ولی نپذیرفتند و تسلیم شدند، رسول خدا فرمود: قسم به آنكه مرا به حق مبعوث كرده است اگر دعوت به مباهله را می‌پذیرفتند از آسمان آتش بر آنان می‌بارید، جابر می‌گوید: این آیه در شأن خاندان پیامبر نازل شد: { تعالوا ندع أبناءنا وأبناءكم… } سپس گفت: مراد از انفسنا رسول خدا و علی است و مراد از ابناءنا حسن و حسین و از نساءنا فاطمه است.
[64] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل عبدرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج2، ص230، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1993.
این روایات ثابت می‌كند كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با عبارت «ندع» در مورد حسنین (علیهماالسلام) صحبت می‌كند؛ یعنی آنها را مخاطب حكم شرعی قرار می‌دهد و شخص غیر ممیز را نمی‌توان مخاطب حكم شرعی قرار داد. همچنین مباهله كه یك حكم شرعی است، توسط حسنین (علیهماالسلام) صورت می‌گیرد. بنابراین حسنین (علیهماالسلام) در آن زمان نه‌تنها ممیز بودند، بلكه لیاقت اثبات حقانیت اسلام را نیز دارند و دعای آنها مستجاب است. بنابراین عدم بیعت حسنین (علیهم‌السلام)، نشان از عدم مشروعیت خلافت ابوبكر دارد.
جماعتی از بنی‌هاشم
حال باتوجه به منابع اهل‌سنت و نظر علمای آنان در مورد بنی‌هاشم و عدم بیعت آنان با ابوبکر و مقام و منزلت بنی‌هاشم مباحثی را مطرح میکنیم تا روشن شود که این خواندان با این مقام و منزلت نزد خدای متعال وقتی با ابوبکر بیعت نکردند به معنای نامشروع بودن خلافت اوست.
عدم بیعت با ابوبکر
مداركی از بیعت نكردن بنی‌هاشم با ابوبكر وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره میکنیم:
نظر ابوالفداء
ابوالفداء متوفای 732 درباره مخالفت گروه بسیاری از بنی‌هاشم از بیعت با ابوبكر می‌نویسد: فبایع عمر أبابكر رضی الله عنهما، و انثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم و الزبیر و عتبه بن ابی‌لهب و خالد بن سعید ابن‌العاص و المقداد بن عمرو و سلمان الفارسی و ابی‌ذر و عمار بن یاسر و البر بن عازب و ابی بن كعب و مالوا مع علی بن ابیطالب، و قال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف… عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إِیماناً و سابقه… و أعلم الناس بالقرآن والسنن
و آخر الناس عهداً بالنبی من… جبریل عون له فی الغسل و الكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به… و لیس فی القوم ما فیه من الحسن
وكذلك تخلف عن بیعه ابی‌بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه
عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. گروهی از مردم و نیز از بنی‌هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص و مقداد بن عمرو و سلمان و ابی‌ذر و عمار و براء بن عازب و ابی‌بن کعب، بیعت نکردند و در خانه علی (علیه‌السلام) به عنوان تحصن و اعتراض جمع شدند و به همین جهت عتبه ابی‌لهب چند شعر گفته است:
نمی‌دانم چرا امر خلافت و جانشینی از بنی‌هاشم برگشت و بعد از آن از ابی‌الحسن علی (علیه‌السلام) مگر نه اینکه او اولین ایمان آورنده به اسلام از بین مردم و سابقین ایشان بود و نه اینکه او داناترین مردم به قرآن خدا و سنن پیامبر می‌باشد؟ مگر نه اینکه او نزدیک ترین شخص به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بود و او کسی بود که جبریل در غسل و کفن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) کمک کننده او بود، مگر جز علی (علیه‌السلام) مجمع اوصاف و کمالات کیست؟ آنچه اوصاف و کمال که در او جمع شده است در باقی مردم وجود ندارد.
[65] ابوفداء، عماد الدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص107، طبق برنامه الجامع الكبیر.
نظر ابن‌الوری
ابن‌الوردی متوفای 749 دراین‌باره می‌گوید: و بادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر و أنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، و الزبیر، و عتبه بن ابی‌لهب، و خالد بن سعید بن العاص، و المقداد بن عمرو، و سلمان الفارسی، و ابوذر، و عمار بن یاسر، و البراء بن عازب، و ابی‌بن كعب، و ابوسفیان من بنی‌أمیه؛ و مالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم و قال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إیمانا و سابقه و اعلم الناس بالقرآن والسنن
و آخر الناس عهدا بالنبی و من جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم مالله فیه من الحسن
و به تشکیل سقیفه بنی‌ساعده مبادرت کردند، سپس عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. گروهی از مردم و نیز از بنی‌هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص و مقداد بن عمر و سلمان و ابی‌ذر و عمار و براء بن عازب و ابی‌بن کعب، بیعت نکردند و در خانه علی (علیه‌السلام) به عنوان تحصن و اعتراض جمع شدند و به همین جهت عتبه ابی‌لهب چند شعر گفته است:
نمی‌دانم چرا امر خلافت و جانشینی از بنی‌هاشم برگشت و بعد از آن از ابی‌الحسن علی (علیه‌السلام) مگر نه اینکه او اولین ایمان آورنده به اسلام از بین مردم و سابقین ایشان بود و نه اینکه او داناترین مردم به قرآن خدا و سنن پیامبر می‌باشد؟ مگر نه اینکه او نزدیک‌ترین شخص به پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود و او کسی بود که جبریل در غسل و کفن پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) کمک کننده او بود، مگر جز علی (علیه‌السلام) مجمع اوصاف و کمالات کیست؟ آنچه اوصاف و کمال که در او جمع شده است در باقی مردم وجود ندارد.
[66] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
مقام بنی‌هاشم
در روایات مختلف، برای قبیله بنی‌هاشم مناقبی ذكر شده است كه به مواردی اشاره می‌كنیم.
برگزیده بودن نزد خدا
مسلم روایتی را درباره خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا محمد بن مِهْرَانَ الرَّازِیُّ وَ مُحَمَّدُ بن عبدالرحمن بن سَهْمٍ جمیعا عن الْوَلِیدِ قال بن مِهْرَانَ حدثنا الْوَلِیدُ بن مُسْلِمٍ حدثنا الْأَوْزَاعِیُّ عن ابی‌عَمَّارٍ شَدَّادٍ أَنَّهُ سمع وَ اثِلَهَ بن الْأَسْقَعِ یقول سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله علیه و سلم یقول إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى كِنَانَهَ من وَلَدِ إسماعیل و َاصْطَفَى قُرَیْشًا من كِنَانَهَ وَ اصْطَفَى من قُرَیْشٍ بنی‌هَاشِمٍ وَ اصْطَفَانِی من بنی‌هَاشِمٍ؛ واثله گوید از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیدم كه فرمود: خدا کنانه را از فرزندان اسماعیل برگیزید و قریش را نیز از كنانه و بنی‌هاشم را از قریش و من را از بنی‌هاشم برگزید.
[67] نیشابوری قشیری، ابوحسین مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج4، ص1782، تحقیق:محمد فؤاد عبدالباقی، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
همچنین ترمذی نیز چنین نقل می‌كند: حدثنا خَلَّادُ بن أَسْلَمَ حدثنا محمد بن مُصْعَبٍ حدثنا الْأَوْزَاعِیُّ عن ابی‌عَمَّارٍ عن وَاثِلَهَ بن الْأَسْقَعِ رضی الله عنه قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه و سلم إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى من وَلَدِ إبراهیم إسماعیل وَاصْطَفَى من وَلَدِ إسماعیل بنی‌كِنَانَهَ وَاصْطَفَى من بنی‌كِنَانَهَ قُرَیْشًا وَاصْطَفَى من قُرَیْشٍ بنی‌هَاشِمٍ وَاصْطَفَانِی من بنی‌هَاشِمٍ.
[68] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج5، ص583، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
وی در ادامه حدیث می‌گوید: قال ابوعِیسَى هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ.
[69] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج5، ص583، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
همچنین سیوطی در كتاب الحاوی للفتاوی روایتی دراین خصوص با تفصیل بیشتر چنین نقل می‌كند: إن الله اصطفى من ولد آدم إبراهیم و اتخذه خلیلاً و اصطفى من ولد إبراهیم إسماعیل ثم اصطفى من ولد إسماعیل نزار ثم اصطفى من ولد نزار مضر ثم اصطفى من مضر كنانه ثم اصطفى من كنانه قریشاً ثم اصطفى من قریش بنی‌هاشم ثم اصطفى من بنی‌هاشم بنی‌عبدالمطلب ثم اصطفانی من بنی‌عبدالمطلب.
[70] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الحاوی للفتاوی فی الفقه وعلوم التفسیر والحدیث والاصول والنحو والاعراب وسائر الفنون، ج2، ص255.
بهترین قبایل
احمد بن حنبل روایتی را درباره فضیلت خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این چنین نقل می‌كند: حدثنا عبدالله قثنا ابوهاشم زیاد بن أیوب قثنا عبید الله بن موسى قثنا إسماعیل یعنی بن ابی‌خالد عن یزید بن ابی‌زیاد عن عبدالله بن الحارث بن نوفل عن العباس قال قلت یا رسول الله إن قریشا جلوس فتذاكروا أنسابهم فجعلوا مثلك مثل نخله فی كبوه من الأرض فقال رسول الله صلى الله علیه و سلم إن اللهوم خلق الخلق جعلنی فی خیر الفرقتین خیرا ثم جعل القبائل جعلنی فی خیر قبیله یعنی خیر ثم جعل البیوت فجعلنی فی خیر بیوتهم فأنا خیرهم نفسا وخیر هم بیتا.
عباس گوید به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گفتم: قریش نشسته بودند و درباره نسب‌هایشان مذاكره می‌كردند كه مانند تو را این طور قرار دادند كه مثل تو مانند مثل درخت خرمایی است كه بر روی زمین افتاده است پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خداوند زمانی كه مخلوقاتش را آفرید مرا در بهترین دو گروه قرار داد. سپس قبائل را قرار داد و مرا از بهترین قبیله قرار داد سپس خاندان را قرار داد و من را از بهترین خاندان قرار داد و من را در بهترین انها قرار داد و من از نظر نفس، بیت و خاندان بهترین هستم.
[71] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، فضائل الصحابه، ج2، ص937، تحقیق د. وصی الله محمد عباس، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1403ه – 1983م.
برترین افراد
ابن‌کثیر روایتی را از عایشه درباره برتری بنی‌هاشم در كل زمین چنین نقل می‌كند: حدیث موسى بن عبیده حدثنا عمرو بن عبدالله بن نوفل عن الزهری عن ابی‌أسامه أو ابی‌سلمه عن عائشه رضی الله عنها قال رسول الله صلى الله علیه و سلم قال لی جبریل قلبت الأرض من مشارقها و مغاربها فلم أجد رجلا أفضل من محمد و قلبت الأرض مشارقها و مغاربها فلم أجد بنی‌أب أفضل من بنی‌هاشم؛ ابی‌سلمه از عایشه نقل می‌كند كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: جبرئیل به من گفت: شرق و غرب زمین را زیر و رو كردم ولی مردی را از محمد افضل ندیدم و باز مشارق و مغارب زمین را زیر و رو كردم ولی كسی را افضل از بنی‌هاشم پیدا نكردم.
[72] ابن‌کثیر دمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر قرشی، البدایه والنهایه، ج2، ص317.
[73] سیوطی، جلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الحاوی للفتاوی فی الفقه وعلوم التفسیر والحدیث والاصول والنحو والاعراب وسائر الفنون، ج2، ص256.
ابن‌تیمیه: طبق اجماع اهل‌سنت بنی‌هاشم برترین قریشند: ابن‌تیمیه در كتاب منهاج السنه درباره فضیلت بنی‌هاشم نقل می‌كند: وهذا مذهب أهل السنه و الجماعه الذین یقولون بنو هاشم أفضل قریش و قریش أفضل العرب و العرب أفضل بنی‌آدم؛ این مذهب اهل‌سنت و جماعت است كسانی كه می‌گویند بنی‌هاشم افضل‌ترین قریش هستند و قریش افضل‌ترین عرب و عرب هم افضل‌ترین بنی‌آدمند.
[74] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدحلیم، منهاج السنه النبویه، ج7، ص244، حقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
سلمان فارسی
سلمان فارسی صحابی بزرگ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از كسانی بود كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرد.
منابع بیعت نكردن
با توجه به اهمیت این شخصیت در منابع مختلفی از او بحث شده است که نشانگر عدم بیعت او و مخالفت شدیدش با خلافت ابوبکر و حق غصب شده از امیرالمومنین است که به تفصیل به آنها اشاره میکنیم؛
نظر یعقوبی
یعقوبی متوفای 292 نیز مخالفت سلمان از بیعت با ابوبکر را چنین گزارش می‌دهد: تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین و الأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، و الفضل بن العباس، و الزبیر بن العوام بن العاص، و خالد بن سعید، و المقداد بن عمرو، و سلمان الفارسی، و ابوذر الغفاری، و عمار بن یاسر، و البراء بن عازب، و ابی‌بن كعب.
[75] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر بیروت.
نظر ابوسعد ابی
عده‌ای از صحابه سرشناس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مانند عباس، براء، مقداد، ابوذر، هیثم بن تیهان، حذیفه و سلمان شبانه درباره برگرداندن حکومت و خلافت به عنوان شورا بین مهاجرین با هم مشورت می‌كردند كه این نشان از مخالفت و نارضایتی بزرگان صحابه از خلافت ابوبكر است.
ابوسعد ابی متوفای 421 و ابن‌ابی‌الحدید این جریان را به طور تفصیل چنین بیان می‌كنند: روى أحمد بن ابی‌طاهر فی كتاب ” المنثور و المنظوم ” بإسناد له عن البراء ابن‌عازبٍ قال: لم أزل لبنی‌هاشمٍ محبا؛ فلما قبض رسول الله صلى الله علیه و سلم تخوفت أن تتمالأ قریش على إخراج هذا الأمر من بنی‌هاشم؛ فأخذنی ما یأخذ الواله العجول مع ما فی نفسی من الحزن لوفاه النبی صلى الله علیه و سلم – وقد ملأ الهاشمیون بیتهم، فكنت أتردد بینهم و بین المسجد.
أتفقد وجوه قریش، فإنی لكذلك إذ فقدت أبا بكر و عمر، ثم لم ألبث إذ أنا بابی قد أقبل فی أهل السقیفه، وهم یحتجزون الأزر الصنعانیه، لا یمرون بأحد إلا خطبوه، فإذا عرفوه قدموه فمدوا یده، فمسحوها على ید ابی‌بكرٍ، و قالوا له: بایع. شاء ذلك أو أبى، فأنكرت عند ذلك عقلی، و خرجت مسرعاً حتى انتهیت إلى بنی‌هاشم – و الباب مغلقٌ – فضربت الباب علیهم ضرباً عنیفاً، و قلت: قد بایع الناس أبا بكر بن ابی‌قحافه. فقال العباس: ترحت أیدیكم إلى آخر الدهر؛ أما إنی قد أمرتكم فعصیتمونی. قال البراء: فمكثت أكابد ما فی نفسی، و رأیت فی اللیل المقداد بن الأسود، وعباده بن الصامت، و سلمان الفارسی، و أباذر و أباالهیثم بن التیهان، و حذیفه بن الیمان. و إذا هم یریدون أن یعود الأمر شورى بین المهاجرین.
و بلغ ذلك أبا بكر و عمر فأرسلا إلى ابی‌عبیده بن الجراح و إلى المغیره بن شعبه، فسألاهما عن الرأی؛ فقال المغیره: أرى أن تلقوا العباس فتجعلوا فی هذا الأمر نصیباً له و لعقبه؛ فتقطعوا بذلك ناحیه علی بن ابیطالب. فانطلق ابوبكر و عمر و ابوعبیده و المغیره، حتى دخلوا على العباس فی اللیله الثانیه من وفاه النبی صلی الله علیه و سلم، فحمد ابوبكر الله و أثنى علیه و قال: إن الله ابتعث لكم محمداً صلی الله علیه و سلم نبیاً، و للمؤمنین ولیاً، فمن الله علیهم بكونه بین ظهرانیهم، حتى اختار له ما عنده فخلى على الناس أمورهم، لیختاروا لأنفسهم فی مصلحتهم، متفقین لا مختلفین، فاختارونی علیهم والیاً، ولأمورهم راعیاً؛ فتولیت ذلك علیهم، و ما أخاف بعون الله و تسدیده و هناً و لا حیرهً ولا جبنا، ” و ما توفیقی إلا بالله علیه توكلت وإلیه أنیب “. و ما انفك یبلغنی عن طاعنٍ یقول بخلاف عامه المسلمین، یتخذكم لجئاً فتكونوا حصنه المنیع، و خطبه البدیع. فإما دخلتم فیما اجتمع علیه الناس، أو صرفتموهم عما مالوا إلیه، و قد جئنا و نحن نرید أن نجعل لك فی هذا الأمر نصیباً، یكون لك و یمون لمن بعدك إذ كنت عم رسول الله صلی الله علیه و سلم.
و إن كان الناس قد رأوا مكانك من رسول الله و مكان أصحابك فعدلوا هذا الأمر عنكم، و على رسلكم بنی‌هاشم؛ فإن رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) منا و منكم. فقال عمر: إی و اله و أخرى أنا لم نأتكم حاجهً إلیكم، ولكنا كرهنا أن یكون الطعن فیما اجتمع علیه المسلمون منكم، فیتفاقم الخطب بكم و بهم. فانظروا لأنفسكم و لعامتكم. فحمد الله العباس و أثنى علیه ثم قال: إن الله ابتعث محمداً (صلی‌الله‌علیه‌وآله) – كما وصفت – نبیاً. وللمؤمنین ولیاً، فمن الله به على كل حتى اختار له ما عنده، فخل الناس على أمرهم مختاروا لأنفسهم، مصیبین للحق، لا مائلین بزبغ الهوى. و إن كنت برسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) طلبت فحقنا أخذت، و إن كنت بالمؤمنین طلبت فنحن منهم، ما تقدمنا فی أمركم فرطاً، و لا حللنا وسطاً، ولا برحنا سخطاً. و إن كان هذا الأمر إنما یجب لك بالمؤمنین فما وجب إذ كنا كارهین. و ما أبعد قولك إنهم طعنوا علیك من قولك إنهم مالوا إلیك و أما ما بذلت فإن یكن حقك أعطیتناه فأمسكه علیه، و إن یكن حق المؤمنین فلیس لك أن تحكم فیه. و إن یكن حقنا لم نرض منك ببعضه دون بعض. و ما أقول هذا أروم صرفك، ولكن للحجه نصیبها من البیان. وأما قولك: إن رسول الله منا و منكم، فإن رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كان من شجره نحن أغصانها و أنتم جیرانها. و أما قولك: یا عمر إنك تخاف الناس علینا، فهذا الذی تقدمتم به أول ذلك. و الله المستعان.
براء بن عازب مى‌گوید: «پیوسته دوستدار بنی‌هاشم بودم. چون پیامبر درگذشت، ترسیدم كه قریش به رد خلافت از بنى‌هاشم آهنگ كنند، این احتمال بر سرگشتگى و پریشانى من از مرگ پیامبر، می‌افزود. پیوسته میان بنى هاشم- كه نزدیك پیكر رسول خدا در حجره بودند- و سران قریش آمد و شد داشتم كه ناگاه ابوبکر و عمر ناپدید شدند و گوینده‌اى خبر داد كه قوم در سقیفه بنی ساعده هستند. دیگرى گفت: با ابوبكر بیعت كرده‌اند. دیرى نپایید كه ابوبكر نزد حاضران سقیفه آمد. جامه‌هاى صنعانى بر تن كرده بودند و با هركس رویارو میشدند او را به جبر مى‌كشیدند و دستش را براى بیعت بر دست ابوبكر می‌نهادند، خواسته یا ناخواسته وقتى چنین دیدم از شدت اندوه و با توجه به غم حاصله از درگذشت رسول خدا (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله)، بكلى هوش از سرم رفت. با سرعت از میان جمع بیرون پریدم تا كه به مسجد رسیدم، سپس نزد بنى‌هاشم آمدم، در خانه به رویشان بسته بود، به شدّت در زدم و فضل بن عباس در را برویم گشود، گفتم: مردم با ابوبكر بیعت كردند. عباس گفت: «آه! تا ابد دستهاتان بر خاك باد، بشما دستور دادم چه كنید ولى مخالفتم كردید». در آن حوالى درنگ كردم تا دردى كه در جانم بود تحمل نمایم. چون شب شد مقداد و ابوذر و سلمان و عمار بن یاسر و عباده بن صامت و حذیفه بن یمان و زبیر بن عوام، هیثم بن تیهان را دیدم كه می‌خواهند امر خلافت به عنوان شورا بین مهاجرین برگردد.
براء مى‌گوید: این خبر به ابوبكر و عمر رسید. سراغ ابوعبیده بن جرّاح و مغیره بن شعبه فرستادند و از آنان نظر خواستند. مغیره گفت: نظر من این است كه با عباس بن عبدالمطلب ملاقات كنید و او را به طمع بیندازید كه در این امر خلافت او را نصیبى باشد و براى او و نسل او بعد از خودش باقى بماند. و بدین‌وسیله فكر خود را درباره على بن ابى‌طالب راحت كنید، چرا كه اگر عباس بن عبدالمطلب با شما باشد دلیلى براى مردم خواهد بود و كار على بن ابى‌طالب به تنهائى بر شما آسان میشود. براء مى‌گوید: ابوبكر و عمر و ابوعبیده بن جرّاح و مغیره بن شعبه آمدند و در شب دوم از وفات پیامبر (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) نزد عباس بن عبدالمطلب وارد شدند. ابوبكر سخن آغاز كرد و خداوند عز و جل را حمد و ثنا نمود، و سپس چنین گفت: خداوند محمّد را براى شما بعنوان پیامبر و براى مؤمنین بعنوان صاحب اختیار مبعوث نمود و بر آنان منّت نهاد كه او را در میان ایشان قرار داد. تا آنكه براى او پیشگاه خود را اختیار كرد و امر مردم را به خودشان سپرد تا مصلحت خویش را با اتّفاق- نه باختلاف- براى خود انتخاب كنند. مردم هم مرا بعنوان حاکم بر خود و مسئول امورشان انتخاب كردند. من هم آن را بر عهده گرفتم و به كمك خداوند از سستى و حیرت و وحشت، ترسى ندارم و توفیق من جز از خداوند نیست.
ولى من طعن زننده‌اى دارم كه خبرش به من می‌رسد و بر خلاف عموم مردم سخن مى‌گوید او شما را پناهگاه خود قرار داده، و شما هم قلعه محكم او و شأن و مقام تازه او شده‌اید. شما باید همراه مردم در آنچه بر آن اجتماع كرده‌اند داخل شوید و یا آنها را از آنچه بدان تمایل نشان داده‌اند منصرف كنید. ما نزد تو آمده‌ایم و مى‌خواهیم براى تو در این امر خلافت نصیبى قرار دهیم كه براى تو و نسل بعد از خودت باشد، چرا كه تو عموى پیامبر هستى! اگر چه مردم مقام تو و رفیقت را دیدند و با این حال امر خلافت را از شما دو نفر منصرف كردند. عمر گفت: «اى و اللّه شما اى بنى‌هاشم آرام باشید كه پیامبر از ما و از شما است، و ما از این جهت كه به شما احتیاج داشته باشیم نزد شما نیامده‌ایم، بلكه كراهت داشتیم كه در آنچه مسلمانان بر آن اجتماع كرده‌اند مخالفتى باشد و در نتیجه كار بین شما و آنان بالا بگیرد. پس به صلاح خود و عموم مردم فكر كنید». سپس عمر ساكت شد.
عباس سخن آغاز كرد و گفت: خداوند تبارك و تعالى محمد (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) را- همان طور كه گفتى- به پیامبرى مبعوث كرد و براى مؤمنین صاحب اختیار قرار داد. اگر این امر خلافت را بعنوان پیامبر (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) طلب نموده‌اى كه حقّ ما را گرفته‌اى، و اگر بعنوان مؤمنین طلب نموده‌اى پس ما هم از مؤمنین هستیم و درباره خلافت تو نظرى ندادیم و مورد مشورت و نظرخواهى قرار نگرفتیم، و ما خلافت را براى تو دوست نمى‌داریم، چرا كه ما هم از مؤمنین بودیم و نسبت به تو كراهت داشتیم. و امّا این سخنت كه «در این امر خلافت براى من نصیبى قرار دهى»، اگر این امر فقط براى توست آن را براى خود داشته باش كه ما به تو احتیاجى نداریم، و اگر حق مؤمنین است تو حقّ ندارى به تنهایى در حق آنان حكم نمائى، و اگر حق ما است ما از تو به قسمتى از آن راضى نمى‌شویم ! و امّا سخن تو اى عمر كه «پیامبر از ما و از شما است»، پیامبر (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) درختى است كه ما شاخه‌هاى آن و شما همسایگان آن هستید. پس ما از شما به او سزاوارتریم.
و امّا آن سخنت كه «ما مى‌ترسیم كار بین شما و ما بالا بگیرد»، این كارى كه شما انجام دادید آغاز همان اختلاف است. و خدا است كه از او كمك خواسته مى‌شود. سپس از نزد عبّاس بیرون آمدند.
[76] آبی، ابوسعد منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، ج1، ص277، تحقیق:خالد عبدالغنی محفوط، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت /لبنان، الطبعه:الأولی، 1424ه – 2004م.
[77] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، ج1، ص219.
رافعی قزوینی
رافعی قزوینی متوفای 623 در كتاب تاریخش دراین‌باره چنین می‌گوید: أنبأنا علی بن عبدالله نبأ ابوزرعه عبدالكریم بن إسحاق بن سهلویه نبأ ابوبكر الدینوری إجازه سمعت أبا هنصور عبدالله بن علی الأصبهانی ببرو جرد سمعت أبا القاسم الطبرانی ثنا أحمد بن عبدالوهاب بن نجده عن أشیاخه قال لما كان یوم السقیفه اجتمعت الصحابه على سلمان الفارسی فقالوا یا أبا عبدالله إن لك سنك و دینك و عملك و صحبتك من رسول الله صلى الله علیه و سلم فقل فی هذا الأمر قولا یخلد عنك فقال كویم أكرشنوبد ثم غدا علیهم فقالوا ما صنعت أبا عبدالله فقال كفتم أكر بكار برید ثم أنشأ یقول:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌الحسن
ألیس أول من صلى لقبلته و أعلم القوم بالأحكام و السنن
ما فیهم من صنوف الفضل یجمعها و لیس فی القوم ما فیه من الحسن
روز سقیفه صحابه بر اطراف سلمان جمع شدند و به او گفتند ای اباعبدالله تو سنت، عملت، و همراهیت با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیشتر بود در مورد این امر (غصب خلافت) كلامی جاویدان بگو. سلمان گفت گویم اگر شنوید سپس بامداد آمد اصحاب گفتند چكار كردی ای ابا عبدالله گفت: گفتم اگر بكار برید سپس این شعر را سرود:
نمی‌دانم چرا امر خلافت و جانشینی از بنی‌هاشم برگشت و بعد از آن از ابی‌الحسن علی (علیه‌السلام) مگر نه اینکه او اولین نماز گذار به قبله بود نه اینکه او داناترین مردم به احكام و سنن پیامبر می‌باشد؟ و آنچه از صنوف فضل در آنها جمع است و در هیچ قومی چنین نیكی نیست.
[78] رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی أخبار قزوین، ج1، ص78، تحقیق:عزیز الله العطاری، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت – 1987م.
ابوالفداء
ابوالفداء متوفای 732، سلمان را از مخالفین خلافت ذكر كرده و چنین می‌گوید: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم و الزبیر و عتبه بن ابی‌لهب و خالد بن سعید ابن‌العاصو المقداد بن عمرو و سلمان الفارسی و ابی‌ذر و عمار بن یاسر و البر بن عازب و ابی‌بن كعب و مالوا مع علی بن ابیطالب، و قال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إِیماناً و سابقه و أعلم الناس بالقرآن و السنن
و آخر الناس عهداً بالنبی من جبریل عون له فی الغسل و الكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم ما فیه من الحسن
وكذلك تخلف عن بیعه ابی بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه.
[79] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابن‌الوردی
در تاریخ ابن‌الوردی متوفای 749 این موضوع نیز این گونه نقل شده است: وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، و الزبیر، و عتبه بن ابی‌لهب، و خالد بن سعید بن العاص، و المقداد بن عمرو، و سلمان الفارسی، و ابوذر، و عمار بن یاسر، و البراء بن عازب، و ابی‌بن كعب، و ابوسفیان من بنی‌أمیه؛ و مالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم و قال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إیمانا و سابقه و اعلم الناس بالقرآن و السنن
و آخر الناس عهدا بالنبی و من جبریل عون له فی الغسل و الكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم مالله فیه من الحسن
[80] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
با این گزارش تاریخی كه ذكر شد، سلمان از بیعت با ابوبکر تخلف كرد كه نتیجه آن عدم اتفاق اهل حل و عقد در بیعت با ابوبكر است.
عبدالملك عاصمی
عبدالملک عصامی شافعی متوفای 749 تخلف كنندگان از بیعت كه سلمان نیز از آنها بود، چنین می‌شمارد: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده و طائفه من الخزرج و علی بن ابیطالب و ابناه و الزبیر و العباس عم رسول الله و بنوه من بنی‌هاشم و طلحه وسلمان و عمار و ابوذر و المقداد و غیرهم و خالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته و منهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبابكر و لا عمر إلى أن مات.
در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه‌السلام)، و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بنی‌هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند و عده‌ای از آنها با عجله وعده‌ای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عباده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر و عمر بیعت نكرد.
[81] عصامی مکی، عبدملک بن حسین بن عبدملک شافعی، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
در روایات شیعه
شیخ صدوق (ره) دوازده نفر از صحابه از جمله سلمان را نام می‌برد كه با شجاعت تمام در مقابل ابوبكر علم مخالفت برداشته و او را غاصب خلافت حضرت علی (علیه‌السلام) دانستند و با بیان ادله درباره خلافت حضرت علی (علیه‌السلام)، ابوبكر را رسوا كردند تا آنجا كه تا سه روز از خانه خود بیرون نیامد:
حدثنا علی بن أحمد بن عبدالله بن أحمد بن ابی عبدالله البرقی قال: حدثنی أبی، عن جده أحمد بن ابی عبدالله البرقی قال: حدثنی النهیكی قال، حدثنا ابومحمد خلف بن سالم قال: حدثنا محمد بن جعفر قال: حدثنا شعبه، عن عثمان بن المغیره، عن زید بن وهب قال: كان الذین أنكروا على ابی‌بكر جلوسه فی الخلافه وتقدمه على علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) اثنى عشر رجلا من المهاجرین والأنصار وكان من المهاجرین خالد بن سعید ابن‌العاصو المقداد بن الأسود وابی‌بن كعب وعمار بن یاسر وابوذر الغفاری وسلمان الفارسی و عبدالله بن مسعود وبریده الأسلمی وكان من الأنصار خزیمه بن ثابت ذو الشهادتین وسهل بن حنیف وابوأیوب الأنصاری وابوالهیثم بن التیهان و غیرهم فلما صعد المنبر تشاوروا بینهم فی أمره، فقال بعضهم: هلا نأتیه فننزله عن منبر رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وقال آخرون: إن فعلتم ذلك أعنتم على أنفسكم وقال الله عز وجل ” ولا تلقوا بأیدیكم إلى التهلكه ولكن امضوا بنا إلى علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) نستشیره ونستطلع أمره فأتوا علیا (علیه‌السلام) فقالوا: یا أمیر المؤمنین ضیعت نفسك وتركت حقا أنت أولى به وقد أردنا أن نأتی الرجل فننزله عن منبر رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) فإن الحق حقك، وأنت أولى بالامر منه فكرهنا أن ننزله من دون مشاورتك،
فقال لهم علی (علیه‌السلام): لو فعلتم ذلك ما كنتم إلا حربا لهم ولا كنتم إلا كالكحل فی العین أو كالملح فی الزاد، وقد اتفقت علیه الأمه التاركه لقول نبیها والكاذبه على ربها ولقد شاورت فی ذلك أهل بیتی فأبوا إلا السكوت لما تعلمون من وغر صدور القوم وبغضهم لله عز وجل ولأهل بیت نبیه (علیهم‌السلام) وإنهم یطالبون بثارات الجاهلیه والله لو فعلتم ذلك لشهروا سیوفهم مستعدین للحرب والقتال كما فعلوا ذلك حتى قهرونی وغلبونی على نفسی ولببونی وقالوا لی: بایع وإلا قتلناك فلم أجد حیله إلا أن أدفع القوم عن نفسی وذاك أنی ذكرت قول رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) ” یا علی إن القوم نقضوا أمرك واستبدوا بها دونك، وعصونی فیك. فعلیك بالصبر حتى ینزل الامر، ألا وإنهم سیغدرون بك لا محاله فلا تجعل لهم سبیلا إلى إذلالك وسفك دمك، فإن الأمه ستغدر بك بعدی كذلك أخبرنی جبرئیل (علیه‌السلام) عن ربى تبارك وتعالى ” ولكن ائتوا الرجل فأخبروه بما سمعتم من نبیكم ولا تجعلوه فی الشبهه من أمره لیكون ذلك أعظم للحجه علیه [75] وأبلغ فی عقوبته إذا أتى ربه وقد عصى نبیه وخالف أمره قال: فانطلقوا حتى حفوا بمنبر رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله)وم جمعه فقالوا للمهاجرین: إن الله عز وجل بدا بكم فی القرآن فقال: ” لقد تاب الله على النبی والمهاجرین والأنصار ” فبكم بدا.
وكان أول من بدا وقام‌خالد بن سعید بن العاصب ادلاله ببنی‌أمیه. فقال: یا أبا بكر اتق الله فقد علمت ما تقدم لعلی (علیه‌السلام) من رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) ألا تعلم أن رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قال لنا ونحن محتوشوه فی یوم بنی‌قریظه، وقد أقبل على رجال منا ذوی قدر فقال: ” یا معشر المهاجرین والأنصار أوصیكم بوصیه فاحفظوها وإنی مؤد إلیكم أمرا فاقبلوه، ألا إن علیا أمیركم من بعدی وخلیفتی فیكم، أوصانی بذلك ربی وإنكم إن لم تحفظوا وصیتی فیه وتأووه وتنصروه اختلفتم فی أحكامكم، واضطرب علیكم أمر دینكم، وولی علیكم الامر شراركم ألا وإن أهل بیتی هم الوارثون أمری، القائلون بأمر أمتی، اللهم فمن حفظ فیهم وصیتی فاحشره فی زمرتی، واجعل له من مرافقتی نصیبا یدرك به فوز الآخره، اللهم ومن أساء خلافتی فی أهل بیت فأحرمه الجنه التی عرضها السماوات والأرض “. فقال له عمر بن الخطاب: اسكت یا خالد فلست من أهل المشوره ولا ممن یرض بقوله،
فقال خالد: بل اسكت أنت یا ابن‌الخطاب فوالله إنك لتعلم أنك تنطق بغی لسانك، وتعتصم بغیر أركانك، والله إن قریشا لتعلم [ أنی أعلاها حسبا وأقواها أدبا وأجملها ذكرا وأقلها غنى من الله ورسوله و ] إنك ألامها حسبا، وأقلها عددا وأخملها ذكرا، وأقلها من الله عز وجل ومن رسوله. وإنك لجبان عند الحرب، بخیل فی الجدب، لیئم العنصر ما لك فی قریش مفخر، قال: فأسكته خالد فجلس. ثم قام‌ابوذر – رحمه الله علیه – فقال بعد أن حمد الله وأثنى علیه: أما بعد یا معشر المهاجرین والأنصار لقد علمتم وعلم خیاركم أن رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قال: ” الامر لعلی (علیه‌السلام) بعدی، ثم للحسن والحسین (علیهماالسلام)، ثم فی أهل بیتی من ولد الحسین ” فأطرحتم قول نبیكم. وتناسیتم ما أوعز إلیكم، واتبعتم الدنیا، وتركتم نعیم الآخره الباقیه التی لا تهدم بنیانها ولا یزول نعیمها، ولا یحزن أهلها ولا یموت سكانها وكذل الأمم التی كفرت بعد أنبیائها بدلت وغیرت فحاذیتموها حذو القذه بالقذه، والنعل بالنعل، فعما قلیل تذوقون وبال أمركم وما الله بظلام‌للعبید [ ثم قال:
ثم قام سلمان الفارسی – رحمه الله – فقال: یا أبا بكر إلى من تستند أمرك إذا نزل بك القضاء، وإلى من تفزع إذا سئلت عما لا تعلم، وفی القوم من هو أعلم منك وأكثر فی الخیر أعلاما ومناقب منك، وأقرب من رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قرابه وقدمه فی حیاته قد أوعز إلیكم فتركتم قوله وتناسیتم وصیته فعما قلیل یصفوا لكم الامر حین تزوروا القبور، وقد أثقلت ظهرك من الأوزار لو حملت إلى قبرك لقدمت على ما قدمت، فلو راجعت إلى الحق وأنصفت أهله لكان ذلك نجاه لك یوم تحتاجإلى عملك وتفرد فی حفرتك بذنوبك عما أنت له فاعل، وقد سمعت كما سمعنا ورأیت كما رأینا، فلم یروعك ذلك عما أنت له فاعل، فالله الله فی نفسك فقد أعذر من أنذر. ثم قام المقداد بن الأسود – رحمه الله علیه – فقال: یا أبا بكر إربع على نفسك، وقس شبرك بفترك وألزم بیتك، وابك على خطیئتك فإن ذلك أسلم لك فی حیاتك ومماتك، ورد هذا الامر إلى حیث جعله الله عز وجل ورسوله ولا تركن إلى الدنیا ولا یغرنك من قد ترى من أوغادها فعما قلیل تضمحل عنك دنیاك، ثم تصیر إلى ربك فیجزیك بعملك وقد علمت أن هذا الامر لعلی (علیه‌السلام) وهو صاحبه بعد رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وقد نصحتك إن قبلت نصحی.
ثم قام بریده الأسلمی‌فقال: یا أبا بكر نسیت ام‌تناسیت ام‌خادعتك نفسك أما تذكر إذا أمرنا رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) فسلمنا على علی بإمره المؤمنین، ونبینا (علیه‌السلام) بین أظهرنا فاتق الله ربك وأدرك نفسك قبل أن لا تدركها وأنقذها من هلكتها، ودع هذا الامر ووكله إلى من هو أحق به منك، ولا تماد فی غیك، وارجع وأنت تستطیع الرجوع فقد نصحتك نصحی وبذلت لك ما عندی، فإن قبلت وفقت ورشدت. ثم قام‌عبدالله بن مسعود فقال: یا معشر قریش قد علمتم وعلم خیاركم أن أهل بیت نبیكم (صلى‌الله‌علیه‌وآله) أقرب إلى رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) منكم وإن كنتم إنما تدعون هذا الامر بقرابه رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وتقولون: إن السابقه لنا فأهل نبیكم أقرب إلى رسول الله منكم وأقدم سابقه منكم. وعلی بن ابیطالب (علیه‌السلام) صاحب هذا الامر بعد نبیكم فأعطوه ما جعله الله له ولا ترتدوا على أعقابكم فتنقلبوا خاسرین. ثم قام عمار بن یاسر فقال: یا أبا بكر لا تجعل لنفسك حقا جعله الله عز وجل لغیرك، ولا تكن أول من عصى رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وخالفه فی أهل بیته واردد الحق إلى أهله تخف ظهرك وتقل وزرك وتلقى رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وهو عنك راض، ثم یصیر إلى الرحمن فیحاسبك بعملك ویسألك عما فعلت.
ثم قام خزیمه بن ثابت ذو الشهادتین فقال: یا أبا بكر ألست تعلم أن رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قبل شهادتی وحدی ولم یرد معی غیری ؟ قال: نعم، قال: فاشهد بالله أنی سمعت رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله)قول: ” أهل بیتی یفرقون بین الحق والباطل، وهم الأئمه الذین یقتدى بهم “. ثم قام‌ابوالهیثم بن التیهان فقال: یا أبا بكر أنا أشهد على النبی (صلى‌الله‌علیه‌وآله) أنه أقام علیا فقالت الأنصار: ما أقامه إلا للخلافه، وقال بعضهم: ما أقامه إلا لیعلم الناس أنه ولی من كان رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) مولاه، فقال (علیه‌السلام): ” إن أهل بیتی نجوم أهل الأرض فقدموهم ولا تقدموهم “.
ثم قام‌سهل بن حنیف فقال: اشهد أنی سمعت رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قال على المنبر:” إمامكم من بعدی علی بن ابیطالب (علیه‌السلام)، وهو أنصح الناس لامتی ” ثم قام ابوأیوب الأنصاری فقال: اتقوا الله فی أهل بیت نبیكم وردوا هذا الامر إلیهم فقد سمعتم كما سمعنا فی مقام بعد مقام‌من نبی الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) ” أنهم أولى به منكم ” ثم جلس. ثم قام زید بن وهب فتكلم وقام جماعه من بعده فتكلموا بنحو هذا، فأخبر الثقه من أصحاب رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) أن أبا بكر جلس فی بیته ثلاثه أیام فلما كان الیوم الثالث أتاه عمر بن الخطاب وطلحه والزبیر، وعثمان بن عفان، و عبدالرحمن بن عوف، وسعد بن ابی‌وقاص، وابوعبیده بن الجراح مع كل واحد منهم عشره رجال من عشائرهم. شاهرین السیوف فأخرجوه من منزله وعلا المنبر، وقال قائل منهم: والله لئن عاد منكم أحد فتكلم بمثل الذی تكلم به لنملان أسیافنا منه، فجلسوا فی منازلهم ولم یتكلم أحد بعد ذلك.
عثمان بن مغیره از زید بن وهب نقل مى‌كند كه گفت: كسانى كه نشستن ابوبکر در مقام خلافت و پیشى گرفتن او بر علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) را انكار كردند، دوازده نفر از مهاجران و انصار بودند، از مهاجران خالد بن سعید بن العاص و مقداد بن اسود و ابی‌بن کعب و عمّار بن یاسر و ابوذر غفاری و سلمان فارسی و عبداللَّه بن مسعود و بریده الاسلمی، و از انصار خزیمه بن ثابت و ذوالشهادتین و سهل بن حنیف و ابوایوب انصاری و ابوالهیثم بن تیهان و جز آنها. چون ابوبكر به منبر رفت با خود مشورت كردند، بعضى از آنها گفتند: بهتر است برویم و او را از منبر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پایین بكشیم، دیگران گفتند: اگر چنین كنید خود را به زحمت انداخته‌اید و خداوند فرموده است: «خود را با دست خود به هلاكت نیندازید» بلكه ما را نزد على بن ابى طالب (علیه‌السلام) ببرید تا با او مشورت كنیم و از فرمان او اطلاع حاصل كنیم، آنها نزد على (علیه‌السلام) رفتند و گفتند: یا امیر المؤمنین، خود را ضایع كردى و حقى را كه تو به آن شایسته‌تر بودى رها ساختى و ما اراده كرده‌ایم كه آن مرد را از منبر پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پایین بكشیم، زیرا كه حق، حق توست و تو به این كار از او شایسته‌ترى، ولى ناخوش داشتیم كه بدون مشورت تو او را پایین بكشیم.
على (علیه‌السلام) به آنان فرمود: اگر چنین كنید براى آنها جز دشمن در حال جنگ نخواهید بود و چیزى جز مانند سرمه چشم یا نمك توشه نخواهید بود (یعنى تعداد شما در برابر آنها اندك است) و امّت كه سخن پیامبر را رها كرده و به خدا دروغ بسته است، بر این كار اتفاق كرده‌اند، و من با اهل‌بیتم دراین‌باره مشورت كرده‌ام و آنها جز سكوت نخواسته‌اند و این به جهت خشمى است كه در سینه‌هاى این قوم است و با خدا دشمنى و اهل‌بیت پیامبرش دشمنى دارند و آنان خون‌هاى جاهلیت را مطالبه مى‌كنند، به خدا سوگند اگر چنین كنید، آنان شمشیرهاى خود را عریان مى‌كنند و آماده جنگ مى‌شوند، همان‌گونه كه این كار را كردند و مرا مقهور و مغلوب ساختند و اعتراف مرا خواستند و به من گفتند: بیعت كن و گر نه تو را مى‌كشیم و من چاره‌اى نیافتم جز اینكه این قوم را از خودم دفع كنم، و این بدان جهت بود كه سخن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به‌یاد آوردم كه فرمود: یا على، قوم امر تو را شكستند و بدون تو در آن استبداد كردند و درباره تو مرا نافرمانى كردند، بر تو باد صبر تا امر خدا فرود آید، آگاه باش كه آنان به زودى و حتما به تو نیرنگ خواهند كرد، نگذار آنها به خوار كردن تو و كشتن تو راه پیدا كنند، چون امّت پس از من با تو نیرنگ خواهند كرد، جبرئیل به من از جانب پروردگارم چنین خبر داده است. شما نزد آن مرد بروید و آنچه را كه از پیامبرتان شنیده‌اید به او بگویید و او را در كارش در شبهه باقى نگذارید، تا این كار حجت بزرگى براى او باشد و كیفر او را وقتى نزد پروردگارش رفت در حالى كه پیامبرش را عصیان كرده و فرمان او را مخالفت نموده، بیشتر كند.
راوى گفت: آنها رفتند و روز جمعه دور منبر پیامبر جا گرفتند و به مهاجران گفتند: همانا خداوند در قرآن با شما شروع كرده و فرمود: «همانا خداوند از پیامبر و مهاجران و انصار درگذشت» پس با شما شروع كرده است.
1- نخستین كسى كه شروع كرد و برخاست، خالد بن سعید بن عاص بود كه نسبتى با بنی‌امیه داشت. پس گفت: اى ابوبكر از خدا بترس، تو خود مى‌دانى كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پیشتر درباره على (علیه‌السلام) چه گفته است، آیا نمى‌دانى كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ما كه در روز بنی‌قریظه دور آن حضرت بودیم و به مردان صاحب منزلت ما فرمود: اى گروه مهاجران و انصار، به شما وصیتى مى‌كنم آن را حفظ كنید و من چیزى را به شما مى‌رسانم، آن را بپذیرید، آگاه باشید كه علی (علیه‌السلام) امیر شما پس از من و جانشین من در میان شما است، پروردگارم این موضوع را به من سفارش كرده و اگر شما وصیت مرا درباره او حفظ نكنید و او را یارى نكنید، در احكام دینتان دچار اختلاف مى‌شوید و كار دینتان بر شما مضطرب مى‌شود و بدترین‌هاى شما بر شما حاکم مى‌شوند، آگاه باشید كه اهل‌بیت من وارثان امر من و قیام كنندگان به امر امت من هستند، خداوندا، هر كس درباره آنان سفارش مرا حفظ كند، او را در جرگه من محشور فرما و از رفاقت من او را بهره‌اى ده كه با آن سعادت آخرت را دریابد، خداوندا، هر كس پس از من درباره اهل‌بیتم بدى كند، بهشت را كه پهنایى چون آسمان‌ها و زمین است، بر وى حرام كن.
عمر بن خطاب گفت: ساكت باش اى خالد، كه تو اهل مشورت نیستى و سخن تو قابل قبول نیست، خالد گفت: بلكه تو ساكت باش اى پسر خطاب، كه به خدا سوگند كه تو خود مى‌دانى كه با زبانى جز زبان خودت سخن مى‌گویى و به افرادى جز افراد خودت تكیه كرده‌اى، و به خدا سوگند كه قریش مى‌داند كه من از نظر شرافت خانوادگى بزرگترین آنها و از نظر ادب قوى‌ترین آنها و از نظر نام و نشان نیكوترین آنها و از نظر بى‌نیازى به خدا و رسولش كمترین آنها هستم و تو از نظر شرافت خانوادگى پست‌ترین آنها و از نظر تعداد كمترین آنها و از نظر نام و نشان گمنام‌ترین آنها هستى و با خدا و رسولش رابطه كمترى دارى و تو موقع جنگ ترسو و در قحط‌سالى بخیل هستى و نژاد پستى دارى و در قریش افتخارى ندارى، راوى مى‌گوید: خالد او را ساكت كرد و نشست.
2- سپس ابوذر (ره) برخاست و پس از حمد و ثناى الهى گفت: اما بعد، اى گروه مهاجران و انصار شما مى‌دانید و نیكان شما مى‌دانند كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: كار خلافت پس از من مال على (علیه‌السلام) سپس حسن و حسین، سپس در خاندان من از نسل حسین قرار دارد، شما سخن پیامبر خودتان را كنار گذاشتید و در آنچه به شما تأكید كرده بود خود را به فراموشى زدید؟ و تابع دنیا شدید و نعمت‌هاى آخرت را ترك كردید. همان‌جایى كه سراى جاویدان است و بنیان آن خراب نمى‌شود و اهل آن اندوهگین نگردد و ساكنان آن نمى‌میرند، و چنین بودند امت‌هایى كه پس از پیامبرانشان كافر شدند و (دین خدا را) تبدیل كردند و تغییر دادند و شما دقیقا همانند آنها شدید، به زودى وبال كارتان را خواهید چشید و خداوند بر بندگانش ستمكار نیست، سپس گفت:
3- آنگاه سلمان فارسی (ره) برخاست و گفت: اى ابوبکر! وقتى قضاوتى براى تو رسید، به چه كسى كار خود را واگذار مى‌كنى؟ و وقتى از آنچه نمى‌دانى پرسیده شدى، به چه كسى پناه خواهى برد؟ در حالى كه در میان قوم، دانشمندتر از تو و در كار خیر، كاراتر از تو و سرافرازتر از تو، و از نظر پیشینه و خویشاوندى به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، نزدیك‌تر از تو وجود دارد؟ او به شما تأكید كرد و شما سخن او را رها كردید و سفارش او را از یاد بردید، بزودى هنگامى كه قبرها را زیارت كردید كار بر شما روشن خواهد شد، در حالى كه پشت تو از سنگینى‌ها سنگین شده است. اگر آن را به قبر خود حمل كنى به پیشینه خود برگردى، پس اگر به سوى حق برگشتى و درباره اهل آن با انصاف رفتار نمودى، این كار باعث نجات تو خواهد بود در روزى كه به عمل خود نیازمندى و در گودى قبر با گناهانت از آنچه انجام داده‌اى تنها ماندى، تو همان را شنیدى كه ما شنیدیم و همان را دیدى كه ما دیدیم ولى این كار تو را از آنچه مى‌كنى باز نداشته است، درباره خود از خدا بترس كه كسى كه بیم داده شد، عذر او پذیرفته نیست.
4- سپس مقداد بن اسود (ره) برخاست و گفت: اى ابوبكر! از جایگاه خود تجاوز مكن و وجب خود را با اندازه میان انگشت ابهام و سبابه مقایسه كن (یعنى از حد خود تجاوز مكن) و به خطاى خود گریه كن كه این در زندگى و مرگ براى تو مناسب‌تر است و این كار را به آنجا كه خدا و رسولش قرار داده بازگردان، به دنیا تكیه مكن و با فرومایگانى كه مى‌بینى، به خود مغرور مباش، به زودى دنیاى تو خراب خواهد شد و به سوى پروردگارت بازخواهى گشت و او مطابق با عملت به تو جزا خواهد داد، تو خود مى‌دانى كه این كار از آن علی (علیه‌السلام) است و او پس از پیامبر صاحب آن است، همانا تو را نصیحت كردم، اگر تو نصیحت مرا بپذیرى.
5- سپس بریده الأسلمی برخاست و گفت: اى ابوبكر! فراموش كردى یا خودت را به فراموشى زدى یا خودت را فریب دادى؟ آیا به‌یاد نمى‌آورى هنگامى را كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ما فرمان داد كه به على (علیه‌السلام) به عنوان امیر مؤمنان سلام بدهیم در حالى كه پیامبر در میان ما بود؟ از پروردگارت بترس و پیش از آنكه نتوانى، نفس خود را دریاب و آن را از هلاكت نجات بده و این امر را رها كن و آن را به كسى كه شایسته‌تر از توست واگذار، و به گمراهى خود اصرار مورز، و برگرد كه مى‌توانى برگردى، به تحقیق كه من تو را نصیحت كردم و آنچه نزد من بود به تو گفتم، پس اگر بپذیرى موفّق مى‌شوى و هدایت مى‌یابى.
6- سپس عبداللَّه بن مسعود برخاست و گفت: اى گروه قریش! شما مى‌دانید و نیكان شما مى‌دانند كه اهل‌بیت پیامبرتان به آن حضرت از شما نزدیك‌ترند، و اگر شما این كار را به سبب نزدیكى به پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ادعا مى‌كنید و مى‌گویید: ما سابقه‌دار هستیم، خاندان پیامبرتان از شما به پیامبر نزدیك‌تر و از نظر شما سابقه‌دارترند و على بن ابى‌طالب (علیه‌السلام) صاحب این امر پس از پیامبرتان است، پس آنچه را كه خدا براى او قرار داده به او بدهید و به گذشته‌هاى جاهلى برنگردید كه از زیانكاران خواهید شد.
7- سپس عمّار یاسر برخاست و گفت: اى ابوبکر! براى خود حقى را قرار مده كه خدا آن را به غیر تو داده است و نخستین كسى مباش كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نافرمانى كرد و درباره خاندان او به مخالفت برخاست و حق را به اهل آن برگردان تا بار تو سبك شود و وبال تو كم گردد و در حالى با پیامبر ملاقات كنى كه او از تو راضى است، سپس به سوى خداوند رحمان بازگردى، و او تو را مطابق عملت محاسبه كند و از آنچه كرده‌اى از تو بپرسد.
8- سپس خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین برخاست و گفت: اى ابوبكر! آیا نمى‌دانى كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شهادت مرا به تنهایى قبول كرد و كس دیگرى را جز من نخواست؟ گفت: آرى مى‌دانم. گفت: خدا را شاهد مى‌گیرم كه از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیدم كه مى‌فرمود: خاندان من میان حق و باطل جدایى مى‌اندازند و آنان پیشوایانى هستند، كه باید به آنان اقتدا شود.
9- سپس ابوالهیثم بن تیهان برخاست و گفت: اى ابوبكر ما شهادت مى‌دهیم كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) على (علیه‌السلام) را بلند كرد و انصار گفتند: او را جز براى خلافت بلند نكرده است و بعضى‌ها گفتند: او را بلند نكرد مگر براى اینكه مردم بدانند كه او ولىّ هر كسى است كه پیامبر مولاى اوست، پس فرمود: همانا اهل‌بیت من مانند ستارگان هستند آنها را پیش بیندازید و از آنان پیشى نگیرید.
10- سپس سهل بن حنیف برخاست و گفت: شهادت مى‌دهم كه از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر منبر شنیدم كه فرمود: پیشواى شما پس از من على بن ابى طالب است، و خیرخواه‌ترین كس براى امت من است.
11- سپس ابوایوب انصاری برخاست و گفت: درباره خاندان پیامبرتان از خدا بترسید و این كار را به آنان بازگردانید، شما هم مانند ما در جاهاى متعدد شنیده‌اید كه پیامبر فرمود: آنها به خلافت اولى‌تر از شما هستند، سپس نشست.
12- آنگاه زید بن وهب برخاست و سخن گفت و گروهى پس از او برخاستند و مانند او سخن گفتند، شخص موثقى از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خبر داد كه ابوبكر سه روز در خانه‌اش نشست، روز سوّم محمد بن خطاب و طلحه و زبیر و عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی‌وقاص و ابوعبیده جراح هر كدام همراه ده نفر از مردان قبیله‌شان در حالى كه شمشیرها را برهنه كرده بودند، آمدند و ابوبكر را از منزلش بیرون آوردند و به منبر بالا بردند و گوینده‌اى از آنان گفت: به خدا سوگند اگر از شما كسى برگردد و دوباره آن سخنان را بگوید، شمشیرهاى خود را از او پر مى‌كنیم، پس آنها در خانه‌هایشان نشستند و پس از آن كسى سخن نگفت.
[82] صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص461، تحقیق:علی أکبر الغفاری، ناشر:جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم، 1403ه 1362ش.
مقام و منزلت
سلمان از جمله معدود صحابه‌ای است كه در منقبت و فضیلت او روایات فراوان دیده میشود:
منا اهل البیت
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در موارد فراوان و به مناسبت‌هاى مختلف فرموده است: «سلمان منا اهل البیت» كه این تعبیر از سوى پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، گواهى و شهادت آن حضرت، بر پاكى و طهارت عظمت معنوی سلمان است: قال رسول الله صلى الله علیه وسلم سلمان منا أهل البیت وإن الجنه تشتاق إلى أربعه حدثنا بذلك ابوالقاسم الرازی قال ثنا ابوزرعه قال ثنا ابونعیم ثنا الحسن بن صالح عن ابی‌ربیعه البصری عن الحسن عن أنس بن مالك عن رسول الله.
[83] أنصاری، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثین بأصبهان والواردین علیها، ج1، ص205، تحقیق:عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الثانیه، 1412ه – 1992م.
بررسی سند: روایت اسناد زیادی دارد كه ما دومین سندی كه در طبقات المحدثین آمده است را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
ا. عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان:
ابونعیم اصفهانی درباره او می‌گوید: عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان ابومحمد توفی سلخ المحرم سنه تسع وستین وثلاثمائه یعرف بابی‌الشیخ أحد الثقات والأعلام. عبدالله بن محمد یكی از ثقات و اعلام است.
[84] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، تاریخ أصبهان، ج2، ص51، تحقیق: سید کسروی حسن، ناشر: دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولی، 1410 ه-1990م.
ذهبی درباره او گوید: الامام الحافظ الصادق محدث اصبهان ابومحمد عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان المعروف بابی‌الشیخ صاحب التصانیف؛ ابومحمد امام حافظ و صادق و محدث اصفهان بود.
[85] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابو عبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج16، ص276، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
صفدی نیز درباره او می‌نویسد: كان حافظا عارفا بالرجال والأبواب؛ او حافظ و عارف به رجال و ابواب بود.
[86] صفدی، صلاح‌الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج17، ص263، تحقیق أحمد الأرناؤوط وترکی مصطفی، ناشر:دار إحیاء التراث – بیروت – 1420ه- 2000م.
ب. عبدالله بن محمد الرازی:
ابونعیم اصفهانی در توصیف او گوید: عبدالله بن محمد بن عبدالكریم بن یزید بن فروخ بن داود….كثیر الحدیث صاحب أصول ثقه.
[87] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، تاریخ أصبهان، ج2، ص37، تحقیق: سید کسروی حسن، ناشر: دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولی، 1410 ه-1990م.
سمعانی در توثیق او می‌گوید: كان ثقه كثیر الحدیث صاحب أصول؛ عبدالله بن محمد ثقه و كثیر الحدیث و صاحب اصول بود.
[88] سمعانی، ابوسعید عبدالکریم بن محمد، الأنساب، ج6، ص36.
ذهبی درباره او لفظ امام را بكار برده و گوید: الإمام المحدث الثقه ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالكریم؛ او امام محدث و ثقه بود.
[89] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج15، ص233،تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
ج. ابوزرعه:
ذهبی درباره او گوید: عبیدالله بن عبدالكریم ابوزرعه الرازی الحافظ أحد الأعلام؛ ابوزرعه حافظ و یكی از اعلام بود.
[90] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابو عبدالله محمد بن أحمد، الکاشف فی معرفه من له روایه فی الکتب السته، ج1، ص683، تحقیق محمد عوامه، ناشر:دار القبله للثقافه الإسلامیه، مؤسسه علو – جده، الطبعه:الأولی، 1413ه – 1992م.
ابن‌حجر عسقلانی نیز درباره وثاقت او گوید: عبید الله بن عبدالكریم بن یزید بن فروخ ابوزرعه الرازی إمام حافظ ثقه مشهور.
[91] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص373، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ابوالفرج در خصوص او گوید: ابوزرعه عبید الله بن عبدالكریم بن یزید الرازی كان من كبار الحفاظ وسادات أهل التقوى؛ ابوزرعه از كبار و حفاظ و از سادات اهل تقوی بود.
[92] ابن‌جوزی حنبلی، جمال‌الدین ابوالفرج، صفه الصفوه، ج2، ص290.
د. ابونعیم (فضل بن دكین):
ابن‌حجر عسقلانی او را توثیق كرده و درباره او گوید: الفضل بن دكین الكوفی واسم دكین عمرو بن حماد بن زهیر التیمی مولاهم الأحول ابونعیم الملائی بضم المیم مشهور بكنیته ثقه ثبت من التاسعه مات سنه ثمانی عشره وقیل تسع عشره وكان مولده سنه ثلاثین وهو من كبار شیوخ البخاری؛ ابونعیم ثقه و از كبار شیوخ بخاری است.
[93] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص446، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ذهبی نیز درباره او گوید: الفضل بن دكین الحافظ الكبیر شیخ الإسلام؛ فضل بن دكین حافظ بزرگ و شیخ الاسلام بود.
[94] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج10، ص142، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
ابوحاتم در توصیف او می‌نویسد: ابونعیم الفضل بن دكین ا لملائی مولى طلحه بن عبید الله القرشی….وكان حافظا متقنا ثبتا؛ ابونعیم حافظ، متقن و ثابت است.
[95] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان بن أحمد، مشاهیر علماء الأمصار، ج1، ص275.
ابن‌حجر در لسان المیزان می‌گوید: الفضل بن دكین الكوفی ابونعیم الملائی الكوفی الحافظ العلم عن الأعمش وغیره وعنه البخاری وأحمد ویحیى بن معین.
[96] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، لسان المیزان، ج7، ص335، تحقیق:دائره المعرف النظامیه – الهند، ناشر:مؤسسه الأعلمی‌للمطبوعات – بیروت، الطبعه:الثالثه، 1406ه – 1986م.
ابن‌حبان او را در ثقات ذكر كرده و گوید: كان أتقن أهل زمانه؛ فضل بن دكین متقن‌ترین اهل زمانش بود.
[97] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان بن أحمد، الثقات، ج7، ص319، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر:دار الفکر، الطبعه:الأولی، 1395ه – 1975م.
مزی از احمد درباره وثاقت او چنین نقل می‌كند: ابونعیم عندی صدوق ثقه موضع للحجه فی الحدیث؛ ابونعیم صدوق و ثقه است.
[98] مزی، ابوالحجاج یوسف بن الزکی عبدالرحمن، تهذیب الکمال، ج23، ص208، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
ه. الحسن بن صالح الثوری:
ابن‌حجر درباره او گوید: الحسن بن صالح بن صالح بن حی وهو حیان بن شفی بالمعجمه والفاء مصغر الهمدانی بسكون المیم الثوری ثقه فقیه عابد؛ حسن بن صالح ثقه فقیه و عابد بود.
[99] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص161، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ذهبی نیز درباره او گوید: ابن‌صالح بن حی واسم حی حیان بن شفی بن هنی بن رافع الإمام الكبیر أحد الأعلام ابو عبدالله الهمدانی الثوری الكوفی الفقیه العابد؛ ابن‌صالح امام كبیر و یكی از اعلام و فقیه و عابد بود.
[100] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج7، ص361، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
عجلی نیز درباره او گوید: الحسن بن صالح بن صالح بن حی كوفى ثقه متعبد رجل صالح؛ حسن بن صالح كوفی ثقه، اهل دیات و مرد صالح بود.
[101] عجلی، ابی‌حسن أحمد بن عبدالله، معرفه الثقات من رجال أهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم، ج1، ص294، تحقیق:عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، ناشر:مکتبه الدار – المدینه المنوره – السعودیه، الطبعه:الأولی، 1405 – 1985م.
ابی‌حاتم نیز او را از جمله ثقات ذكر كرده و گوید: وكان فقیها ورعا. ابن‌صالح فقیه و باورع بود.
[102] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان، الثقات، ج6، ص165، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر:دار الفکر، الطبعه:الأولی، 1395ه – 1975م.
مزی نیز درباره وثاقت او چنین نقل می‌كند: وَقَال علی بن الحسن الهسنجانی، عن أحمد بن حنبل: الحسن بن صالح صحیح الروایه، متفقه، صائن لنفسه فی الحدیث والورع؛ وَقَال عبدالله بن أحمد بن حنبل: سمعت ابی‌یقول: الحسن بن صالح أثبت فی الحدیث من شَرِیك.
[103] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج6، ص186، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
همچنین نقل می‌كند: وَقَال ابوبكر بن ابی‌خیثمه، عن یحیى بن مَعِین: الحسن بن صالح ثقه وَقَال إبراهیم بن عبدالله بن الجنید، عن یحیى: ثقه مأمون…..وَقَال أحمد بن سعد بن ابی‌مریم، عن یحیى: ثقه مستقیم الحدیث؛ ابوبکر از یحیی نقل می‌كند كه حسن بن صالح ثقه بود ابراهیم بن عبدالله نیز از یحیی نقل می‌كند كه او ثقه و مامون است احمد نیز از یحیی نقل می‌كند كه او ثقه و مستقیم الحدیث بود.
[104] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج6، ص186 – 187، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
وی از ابوحاتم و نسائی نیز نقل می‌كند كه آنها حسن بن صالح را توثیق كرده‌اند: وَقَال ابوحاتم: ثقه، حافظ، متقن. وَقَال النَّسَائی: ثقه.
[105] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج6، ص187، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
و.ابی‌ربیعه البصری:
ابن‌حجر درباره او گوید: ابوربیعه الإیادی مقبول من السادسه قیل اسمه عمر بن ربیعه؛ ابوربیعه مقبول است.
[106] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص639، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ابی‌حاتم نیز در كتاب الجرح و التعدیل از ابی‌حاتم نقل می‌كند كه او ابی‌ربیعه را توثیق كرده است: عثمان بن سعید قال سألت یحیى بن معین عن أبى ربیعه الذی یروى عنه شریك فقال كوفى ثقه؛ عثمان بن سعید گوید: از یحیی درباره ابی‌ربیعه پرسیدم كه از شریك از او نقل روایت می‌كند درجواب گفت: او كوفی و ثقه است.
[107] ابن‌ابی‌حاتم رازی تمیمی، ابومحمد عبدالرحمن، الجرح والتعدیل، ج6، ص109، اشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه:الأولی، 1271ه 1952م.
ز. حسن بن یسار:
ابن‌حجر وی را چنین توصیف و توثیق می‌كند: الحسن بن ابی‌الحسن البصری واسم أبیه سار بالتحتانیه والمهمله الأنصاری مولاهم ثقه فقیه فاضل مشهور وكان یرسل كثیرا ویدلس؛ حسن ثقه، فقیه، فاضل مشهور بود و بیشتر مرسلات دارد و تدلیس می‌كرد.
[108] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص160، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
وی در كتاب تهدیب التهذیب نیز از یونس بن عبید نقل می‌كند كه درباره حسن بن یسار گفته است: ما رأیت رجلا أصدق بما یقول منه.
[109] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج2، ص270.
ذهبی درباره او می‌گوید: حسن بن یسار (ع) مولى الأنصار سید التابعین فی زمانه بالبصره كان ثقه فی نفسه حجه رأسا فی العلم والعمل عظیم القدر؛ حسن بن یسار مولی انصار و سید تابعین در زمانش در بصره بود و او ثقه بود و سرآمد علم و عمل و دارای قدر و منزلت عظیم بود.
[110] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، ج2، ص281، تحقیق: الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولى، 1995م.
وی در كتاب الکاشف درباره او می‌گوید: كان كبیر الشأن رفیع الذكر رأسا فی العلم والعمل. او كبیر الشان و رفیع الذكر و سرآمد علم و عمل بود.
[111] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، الكاشف فی معرفه من له روایه فی الكتب السته،ج1، ص322، تحقیق محمد عوامه، ناشر: دار القبله للثقافه الإسلامیه، مؤسسه علو – جده، الطبعه: الأولى، 1413هـ – 1992م.
ابوحاتم این راوی را در ثقات ذكر كرده و گوید: وكان الحسن من أفصح أهل البصره لسانا وأجملهم وجها وأعبدهم عباده. حسن از فصیح‌ترین اهل بصره لسانا و دارای چهره‌ای زیبا و عابدترین اهل بصره بود.
[112] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان، الثقات، ج4، ص123، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر:دار الفکر، الطبعه:الأولی، 1395ه – 1975م.
در كتاب طبقات الفقهاء نیز درباره او چنین آمده است: فقال ابوقتاده العدوی الزموا هذا الشیخ یعنی الحسن فما رایت أحدا أشبه رأیا بعمر بن الخطاب منه وروى بلال بن ابی‌برده قال سمعت ابی‌یقول والله لقد أدركت أصحاب محمد صلى الله علیه وسلم فما رأیت أحدا أشبه بأصحاب محمد من هذا الشیخ یعنی الحسن وقال علی ابن‌زید أدركت عروه بن الزبیر وسعید بن المسیب ویحی بن جعده والقاسم بن محمد وسالما فی آخرین فلم أر مثل الحسن ولو أن الحسن أدرك أصحاب رسول الله وهو رجل لاحتاجوا إلى رایه ومنهم.
ابوقتاده درباره او گوید: حسن بن یسار را دریابید كه من كسی را از لحاظ رای شباهت به عمر ندیدم و بلال نیز نقل می‌كند از پدرم شنیدم كه می‌گفت: به خدا قسم اصحاب محمد را درك كرد ولی كسی را غیر از او شبیه‌تر به اصحاب محمد ندیدیم و علی بن زید نیز گوید: من عروه، سعید، یحیی بن جعده، قاسم و سالم را درك كردم ولی مثل حسن را ندیدم و اگر حسن اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را درك می‌كرد او كسی بود كه اصحاب به رای او رجوع می‌كردند.
[113] شیرازی شافعی، ابوإسحاق إبراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، ج1، ص87.
در كتاب جامع التحصیل فی أحکام المراسیل نیز چنین آمده است: الحسن بن ابی‌الحسن البصری واسم أبیه سار أحد الأئمه الأعلام؛ حسن بن ابی‌الحسن یكی از ائمه اعلام بود.
[114] علائی، ابوسعید بن خلیل، جامع التحصیل فی أحکام المراسیل، ج1، ص162، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، ناشر: عالم الکتب – بیروت، الطبعه: الثانیه، 1407ه 1986م.
ح. أنس بن مالك:
وی از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است.
حاکم نیشابوری نیز روایتی را چنین نقل می‌كند: حدثنا علی بن حمشاد العدل ثنا إسماعیل بن إسحاق القاضی ثنا إبراهیم بن المنذر الحزامی وإسماعیل بن ابی‌أویس قالا ثنا بن ابی‌فدیك عن كثیر بن عبدالله المزنی عن أبیه عن جده أن رسول الله صلى الله علیه وسلم خط الخندق عام‌حرب الأحزاب حتى بلغ المذاحج فقطع لكل عشره أربعین ذراعا فاح تجال مهاجرون سلمان منا وقالت الأنصار سلمان منا فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم سلمان منا أهل البیت.
هنگامى كه مسلمانان مشغول حفر خندق بودند و پیامبر اكرم هر ده نفر را ماءمور حفر چهل ذراع كرده بود، چون سلمان در كار قوى بود مهاجران احتجاج كرده و گفتند سلمان از ماست و انصار نیز گفتند: سلمان از ماست تا اینكه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: سلمان از اهل‌بیت است.
[115] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص691، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
مزی نیز این روایت را چنین نقل كرده است:وَقَال كثیر بن عبدالله بن عَمْرو بن عوف المزنی، عَن أبیه، عن جده: إن النبی – صلى الله علیه وسلم – خط الخندق عام الاحزاب، خطه من المداحی، فقطع لكل عشره أربعین ذراعا فاحتج المهاجرون والانصار فی سلمان الفارسی، وكان رجلا قویا، فقال المهاجرون: سلمان منا. وَقَالت الانصار: سلمان منا. فقال رسول الله: سلمان منا أهل البیت”
و پیامبر اكرم هر ده نفر را ماءمور حفر چهل ذراع كرده بود، چون سلمان در كار قوى بود مهاجران احتجاج كرده و گفتند سلمان از ماست و انصار نیز گفتند: سلمان از ماست تا اینكه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: سلمان از اهل بیت است.
[116] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج11، ص250، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
[117] ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج3، ص40، ناشر: مؤسسه الأعلمی‌للمطبوعات – بیروت.
وی در همان جلد این روایت را نیز از حضرت علی (علیه‌السلام) چنین نقل كرده است:وَقَال الضحاك بن مزاحم، عن النزال بن سبره الهلالی: قالوا لعلی: یا أمیر المؤمنین حَدَّثَنَا عن سلمان الفارسی. قال: ذاك رجل منا أهل البیت، أدرك علم الاولین والاخرین، من لكم بلقمان الحكیم؟ به امیر مؤمنان گفتند: از سلمان برایمان بگو فرمود: آن مردی از اهل‌بیت است كه علم اول و اخر را درك كرده است چه كسی شبیه به لقمان حکیم است؟(كنایه از شباهت سلمان به لقمان است)
[118] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج11، ص251، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
ابن‌تیمیه نیز این روایت را در دقائق التفسیر آورده است كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: سلمان منا أهل البیت؛ سلمان از ما اهل بیت است.
[119] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، دقائق التفسیر الجامع لتفسیر ابن‌تیمیه، ج2، ص256، تحقیق: د. محمد السید الجلیند، ناشر: مؤسسه علوم القرآن – دمشق، الطبعه: الثانیه، 1404ه.
علامه مناوی در توضیح این روایت می‌نویسد: من دلاله على أن سلمان قد طهره الله فإن المصطفى صلى الله علیه وعلى آله وسلم عبدمحض طهره الله وأهل بیته تطهیرا وأذهب عنهم الرجس وهو كل ما یشینهم فلا یضاف إلیهم إلا من له حكم الطهاره والتقدیس فهذه شهاده منه لسلمان بالطهاره والحفظ الإلهی وإذا كانت العنایه الربانیه تحصل بمجرد الإضافه فما ظنك بأهل البیت فی أنفسهم فهم المطهرون بل هم عین الطهاره.
این دلالت بر این دارد كه خدا سلمان را پاك كرده است؛ زیرا مصطفی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بنده محض و خالصی است كه خدا او و اهل‌بیتش را پاك كرده و پلیدی را از آنها دور كرده است.
[120] مناوی، محمدعبدالرؤوف بن علی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج4، ص106، ناشر:المکتبه التجاریه الکبری – مصر، الطبعه:الأولی، 1356ه.
ابی‌بکر خفاف در كتاب سلوه الاخوان علت اهل‌بیتی بودن سلمان را اطاعت خدا و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیان می‌كند: وقال رسول الله صلى الله علیه وسلم لسلمان الفارسی: ” سلمان منا أهل البیت ” لأجل طاعته الله ورسوله؛ سلمان از اهل بیت است به خاطر اطاعت از خدا و رسولش.
[121] خفاف، ابی‌بکر، سلوه الأحزان، ج1، ص40، والظاهر أنه لمحمد بن حمید المشتولی (المتوفی: بعد 1167ه) الوفاه:1167، دار النشر.
بنابراین آیا عدم بیعت سلمان محمدی كه كردار و رفتار او مورد تایید پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده است، دلیل بر این نیست كه خلافت غصبی اهل سقیفه بر خلاف حكم خدا و رسول خداست؟ و با مخالفتش با حزب سقیفه، در حقیقت اطاعت خدا و رسولش را كرده است؟
خدا دوستدار او
در چند روایت از منابع اهل‌سنت، تصریح شده است كه خدا چهار تن از صحابه را دوست دارد.
ترمذی روایتی را كه سندش نیز حسن است دراین‌باره چنین نقل می‌كند: حدثنا إسماعیل بن مُوسَى الْفَزَارِیُّ بن بِنْتِ السُّدِّیِّ حدثنا شَرِیكٌ عن ابی‌رَبِیعَهَ عن بن بُرَیْدَهَ عن أبیه قال قال رسول اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِحُبِّ أَرْبَعَهٍ وَأَخْبَرَنِی أَنَّه حِبُّهُمْ قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ سَمِّهِمْ لنا قال عَلِیٌّ منهم یقول ذلك ثَلَاثًا وابوذَرٍّ وَالْمِقْدَادُ وَسَلْمَانُ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ وَأَخْبَرَنِی أَنَّه حِبُّهُمْ؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خدا بر من امر كرد كه چهار نفر از اصحابم را دوست دارم و خبر داد كه او هم آنها را دوست دارد گفته شد یا رسول الله نامشان را برایمان بگو؟ حضرت سه بار فرمود علی از آنهاست و ابوذر، مقداد و سلمان كه خدا من را مآمور كرده كه آنها را دوست بدارم و خبر هم داد كه خود خدا آنها را دوست دارد.
[122] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج5، ص636، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
ترمذی در پایان روایت را حسن دانسته و گوید: قال هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ لَا نَعْرِفُهُ إلا من حدیث شَرِیكٍ؛ این حدیث حسن است وتنها از طریق حدیث شریك می‌شناسم.
[123] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج5، ص636، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
أحمد بن حنبل در مسند خود چنین روایت می‌كند:
حدثنا عبداللَّهِ حدثنی ابی‌ثنا أَسْوَدُ بن عَامِرٍ أنا شَرِیكٌ عن ابی‌رَبِیعَهَ عَنِ بن بُرَیْدَهَ عن أبیه عَنِ النبی صلى الله علیه وسلم قال أمرنی الله عز وجل بِحُبِّ أَرْبَعَهٍ من أصحابی‌أَرَى شَرِیكاً قال وأخبرنی انهحِبُّهُمْ عَلِىٌّ منهم وابوذَرٍّ وَسَلْمَانُ وَالْمِقْدَادُ الكندی.
[124] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج38، ص121.
بررسی سند این روایت:
ا. أسود بن عامر:
ابن‌حجر درباره وثاقت او گوید: أسود بن عامر الشامی نزیل بغداد یكنى أبا عبدالرحمن ویلقب شاذان ثقه.
[125] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص111 تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
وی در تهذیب التهذیب نیز درباره وثاقت او چنین نقل می‌كند: قال بن معین لا بأس به وقال بن المدینی ثقه وقال ابوحاتم صدوق صالح وقال بن سعد صالح الحدیث مات 208 قلت وذكره بن حبان فی الثقات؛ ابن‌معین گفته است در اسود بن عامر اشكالی نیست ابن‌مدینی نیز گفته است او ثقه است و ابی‌حاتم نیز گفته است او صالح الحدیث بود و ابن‌حبان نیز او را در ثقات ذكركرده است.
[126] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تهذیب التهذیب، ج1، ص340.
ابن‌حبان نیز او را در ثقات ذكر كرده است.
[127] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان، الثقات، ج8، ص130، تحقیق السید شرف الدین أحمد، ناشر:دار الفکر، الطبعه:الأولی، 1395ه – 1975م.
ب. شریک:
ابن‌حجر در معرفی او گوید: شریك بن عبدالله النخعی الكوفی القاضی بواسط ثم الكوفه ابو عبدالله صدوق یخطىء كثیرا تغیر حفظه منذ ولی القضاء بالكوفه وكان عادلا فاضلا عابدا شدیدا على أهل البدع؛ شریك صدوق بود ولی زیاد خطاء می‌كرد ولی زمانی كه متولی قضاوت در کوفه شد حافظه‌اش تغییر پیدا كرد و او عادل، فاضل، عابد، و نسبت به اهل بدعت سخت‌گیر بود.
[128] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص266، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ذهبی درباره او گوید: شریك بن عبدالله ابو عبدالله النخعی القاضی أحد الأعلام‌عن زیاد بن علاقه وسلمه بن كهیل وعلی بن الأقمر وعنه ابوبكر بن ابی‌شیبه وعلی بن حجر وثقه بن معین وقال غیره سیء الحفظ وقال النسائی لیس به بأس هو أعلم بحدیث الكوفیینمن الثوری؛ شریك از اعلام بود و یحیی بن معین توقیق كرده است و غیر او گفته است كه بدحافظه بود و نسائی درباره او گوید: چیزی در او نیست و او از عالمترین افراد به نقل حدیث كوفقان از ثوری بود.
[129] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، الکاشف فی معرفه من له روایه فی الکتب السته، ج1، ص485، تحقیق محمد عوامه، ناشر:دار القبله للثقافه الإسلامیه، مؤسسه علو – جده، الطبعه:الأولی، 1413ه – 1992م.
ذهبی در تذکره الحفاظ نیز می‌نویسد: شریك بن عبدالله القاضی ابو عبدالله النخعی الكوفی أحد الأئمه الاعلام.. وقال بن المبارك هو اعلم بحدیث أهل بلده من سفیان وقال النسائی لیس به بأس وقال عیسى بن یونس ما رأیت أحدا قط اورع فی علمه من شریك….ووثقه حیى بن معین.
[130] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تذکره الحفاظ، ج1، ص170.
ج. ابی‌رَبِیعَهَ:
ابن‌حجر درباره او گوید: ابوربیعه الإیادی مقبول من السادسه قیل اسمه عمر بن ربیعه. ابوربیعه مقبول است.
[131] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص639، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ابی‌حاتم نیز در كتاب الجرح و التعدیل از ابی‌حاتم نقل می‌كند كه او ابی‌ربیعه را توثیق كرده است: عثمان بن سعید قال سألت یحیى بن معین عن أبى ربیعه الذی یروى عنه شریك فقال كوفى ثقه؛ یحیی گفته است او كوفی و ثقه است.
[132] رازی تمیمی، ابومحمد عبدالرحمن بن ابی‌حاتم، الجرح والتعدیل، ج6، ص109،ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه:الأولی، 1271ه 1952م.
د. ابن‌بریده:
ابن‌حجر درباره او گوید: عبدالله بن بریده بن الخصیب الأسلمی ابوسهل المروزی قاضیها ثقه.
[133] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص297، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
مزی از چند نفر از علمای اهل‌سنت درباره وثاقت عبدالله بن بریده چنین نقل می‌كند: وَقَال إسحاق بن منصور عن یحیى بن مَعِین، وابوحاتم والعجلی: ثقه.
[134] مزی، ابوحجاج یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، ج14، ص331، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
عجلی نیز گوید:عبدالله بن بریده الأسلمى تابعی ثقه.
[135] عجلی، ابی‌حسن أحمد بن عبدالله، معرفه الثقات من رجال أهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم، ج2، ص22، تحقیق:عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، ناشر:مکتبه الدار – المدینه المنوره – السعودیه، الطبعه:الأولی، 1405 – 1985م.
ابی‌حاتم نیز درباره وثاقت او می‌نویسد: أبى عن إسحاق بن منصور عن یحیى بن معین قال عبدالله بن بریده ثقه نا عبدالرحمن قال سئل أبى عن عبدالله بن بریده فقال ثقه؛ یحیی بن معین گفته است عبدالله بن بریده ثقه است عبدالرحمان نیز گوید از پدرم درباره عبدالله سوال شد او گفت ثقه است.
ذهبی نیز درباره او می‌گوید: وقد نشر علما كثیرا. علم زیادی را منتشر كرد.
[136] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تذکره الحفاظ، ج1، ص78.
[137] رازی تمیمی، ابومحمد عبدرحمن بن ابی‌حاتم، الجرح والتعدیل، ج5، ص13، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه:الأولی، 1271ه 1952م.
ه. بریده بن الحصیب الأسلمی:
وی كه اسمش عامر است از صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود.
بنابراین، این روایت حسن بود و مورد قبول علمای اهل‌سنت است.
جامع الاحادیث از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند كه فرمودند: نَزَلَ عَلَیَّ الرُّوحُ الأَمِینُ فَحَدَّثَنِی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُحِبُّ أَرْبَعَهً مِنْ أَصْحَابی: عَلِیٌّ، وَسْلَمَانُ، وَابوذَرٌّ، وَالْمِقْدَادُ؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: جبرئیل برمن نازل شد و از خدا برمن حدیث كرد كه فرمودند: خداوند چهار تن از اصحاب را دوست دارد؛ علی (علیه‌السلام)، سلمان، ابوذر و مقداد.
[138] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج7، ص479، طبق برنامه الجامع الکبیر.
عجلی هم او را چنین توثیق كرده است: شریك بن عبدالله النخعی القاضی كوفی ثقه وكان حسن الحدیث؛ شریك كوفی ثقه و او حسن الحدیث بود.
[139] عجلی، ابی‌حسن أحمد بن عبدالله، معرفه الثقات من رجال أهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذكر مذاهبهم وأخبارهم، ج1، ص453، تحقیق: عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، ناشر: مكتبه الدار – المدینه المنوره – السعودیه، الطبعه: الأولى، 1405 – 1985م.
ابونعیم نیزدر حلیه الاولیاء این روایت را این‌چنین نقل می‌كند:حدثنا القاسم بن أحمد بن القاسم ثنا محمد بن الحسین الخثعمی‌ثنا عباد بن یعقوب ثنا موسى بن عمیر ثنا ابوربیعه الإیادی عن ابی‌بریده عن أبیه رضی الله تعالى عنهم قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم نزل علی الروح الأمین فحدثنی أن الله تعالى یحب أربعه من أصحابی‌فقال له من حضر من هم یا رسول الله فقال علی وسلمان وابوذر والمقداد رضی الله تعالى عنهم.
[140] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، حلیه الأولیاء وطبقات الأصفیاء، ج1، ص190، ناشر:دار الکتاب العربی – بیروت، الطبعه:الرابعه، 1405ه.
ابن‌تیمیه در منهاج السنه می‌نویسد: وقال إن الله أوحى إلى أنهحب أربعه من أصحابی وأمرنی بحبهم فقیل من هم یا رسول الله قال سیدهم علی وسلمان والمقداد وأبوذر؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خدا بر من وحی كرد كه چهار نفر از اصحابم را دوست دارم گفته شد آنها چه كسانی هستند آقای‌شان به آنها فرمود: علی (علیه‌السلام)، سلمان، مقداد و ابوذر.
[141] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج6، ص183، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه این روایت را از ابن‌بریده چنین نقل می‌كند: وقد روی من حدیث ابن‌بریده، عن أبیه أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال: أمرنی ربی بحب أربعه، وأخبرنی أنهحبهم: علی، وابوذر، والمقداد، وسلمان؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خدا من را مامور كرده است تا چهار نفر را دوست داشته باشم؛ علی (علیه‌السلام)، ابوذر، مقداد و سلمان.
[142] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص36.
بهشت مشتاق او
در روایتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چند تن از اصحاب كه سلمان نیز از آنان است، را نام می‌برد كه بهشت مشتاق و در انتظار آنها است.
ابی‌نعیم اصفهانی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا محمد بن أحمد بن الحسن ثنا جعفر بن محمد بن عیسى ثنا محمد ابن‌حمید ثنا إبراهیم بن المختار ثنا عمران بن وهب الطائی عن أنس بن مالك سمعت النبی صلى الله علیه وسلم یقول: اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی والمقداد وعماروسلمان؛ بهشت مشتاق چهار نفر است: علی (علیه‌السلام)، مقداد، عمار و سلمان.
[143] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج3، ص1329، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ابن‌ابی‌الحدید نیز درشرح نهج البلاغه چنین از ابن‌عمر روایت می‌كند: قال ابوعمر: ومن حدیث أنس عن النبی صلى الله علیه وسلم: اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی، وعمار، وسلمان، وبلال. انس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند كه فرمودند: بهشت مشتاق چهار نفر است: علی (علیه‌السلام)، عمار، سلمان و مقداد.
[144] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج10، ص104.
ابن‌منظور همین روایت را از حذیفه نقل می‌كند كه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: وفی حدیث أخر عن حذیفه قال: سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول: ” اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی،وسلمان، وابی‌ذر، وعمار بن یاسر،
[145] ابن‌منظور أفریقی مصری، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق، ج10، ص40، جامع الکبیر.
و نیز از ابوهریره در روایت دیگر چنین روایت می‌كند: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم: هذا جبریل یخبرنی عن الله تبارك وتعالى….وإن الجنه لأشوق إلى سلمان الفارسی من سلمان إلیها. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: این جبرائیل است كه از طرف خدا خبر می‌دهد كه بیش از آنچه سلمان به بهشت عشق می‌ورزد، بهشت عاشق سلمان است.
[146] ابن‌منظور أفریقی مصری، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق، ج3، ص339، جامع الکبیر.
ابن‌منظور مصری، متقی هندی و هیثمی دریك حدیث طولانی دیگر، این روایت را این‌چنین ذكر می‌كنند:
قال: فأتاه جبریل فقال له: یا محمد، إن الجنه لتشتاق لثلاثه من أصحابك، وعنده أنس بن مالك، فرجا أن یكون لبعض الأنصار. قال: فأراد أن یسأل رسول الله صلی الله علیه وسلم عنهم فهابه، فخرجفلقی أبا بكر رضی الله عنه فقال: یا أبا بكر، إنی كنت عند رسول الله صلی الله علیه وسلم آنفاً فأتاه جبریل فقال: إن الجنه لتشتاق إلى ثلاثه من أصحابك، فرجوت أن یكون لبعض الأنصار فهبته أن أسأله، فهل لك أن تدخل على نبی الله صلی الله علیه وسلم فتسأله؟ فقال: إنی أخاف أن أسأله فلا أكون منهم ویشمت بی قومی، ثم لقی عمر بن الخطاب فقال له مثل قول ابی‌بكر، قال: فلقی علیاً فقال له علی: نعم، إن كنت منهم فأحمد الله، وإن لم أكن منهم فحمدت الله، فدخل على نبی الله صلی الله علیه وسلم فقال: أن أنساً حدثنی أنه كان عندك آنفاً وإن جبریل أتاك فقال: یا محمد: أن الجنه لتشتاق إلى ثلاثه من أصحابك، فمن هم یا نبی الله؟ قال: أنت منهم یا علی، وعمار بن یاسر، وسیشهد معك مشاهد بیناً فضلها عظیما خیرها، وسلمان وهو منا أهل البیت، وهو ناصح فاتخذه لنفسك.
در یكى از دیدارهائى كه «جبرئیل» با رسول اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) داشت، گفت: اى محمد! بهشت مشتاق دیدار سه تن از اصحاب تو هست. هنگامى كه این گفتگو به میان آمد، «انس بن مالک» حضور داشت و از جریان اطلاع یافت و امیدوار بود كه یكى از انصار از آنها به شمار آید. براى اینكه به امید خود اطمینان حاصل كند تصمیم گرفت از رسول خدا (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) بپرسد آنهائى كه بهشت مشتاق لقاى ایشان است، چه كسانى هستند؟ لیكن ابهّت مقام رسول اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) مانع از آن بود كه وى سؤال خود را مطرح كند. ملاقاتى با «ابوبکر» كرد و جریان را به این شرح به او اطلاع داد: حضور پیغمبر اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) شرفیاب بودم كه «جبرئیل» نازل شد و گفت:بهشت مشتاق دیدار سه تن از صحابه شماست. من آرزو مى‌كردم كه بعضى از انصار از همان بهشتیانى باشند كه بهشت مشتاق دیدارشان است. ولیكن ابهّت مقام مقدس رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) مانع از آن شد كه این سؤال را با پیغمبر اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) مطرح نمایم، آیا از تو برمى‌آید با پیغمبر اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) ملاقات كنى و سؤال كنى آنان چه كسانى هستند؟
«ابوبكر» گفت: بیم آن دارم كه هرگاه حضور پیغمبر اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) شرفیاب شوم و چنان سؤالى مطرح كنم و خود من هم از آنها بشمار نیایم، براى همیشه مورد ملامت قوم خود گردم؟! «انس» كه از وى ناامید شد، با «عمر» ملاقات كرد و او هم همان پاسخى را داد كه «ابوبكر» اظهار كرده بود. «انس» كه از خواسته خویش دست بردار نبود، با علی (علیه‌السلام) ملاقات كرده و جریان را به عرض مبارك تقدیم داشت.
على (علیه‌السلام) فرمود: البته این سؤال را از حضرت خواهم كرد كه اگر خودم از آنها بشمار آمدم، از خدا سپاسگزارى مى‌كنم و اگر از آنها به حساب نیامدم، باز هم از خدا سپاسگزارم! بدین جهت بود كه حضرت على (علیه‌السلام) بحضور مبارك شرفیاب شد و عرضه داشت: یا رسول الله! «انس» به من چنین اطلاع داده است كه به تازگى حضور شما شرفیاب بوده و در همان لحظه «جبرئیل» نازل شده و گفته كه بهشت مشتاق دیدار سه تن از اصحاب شماست، اینك، یا نبى اللّه! آنها را براى ما معرفى فرما؟ پیغمبر (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) فرمود: تو یكى از آن سه تن هستى و یكى هم «عمّار بن یاسر» است كه بزودى در كارزارها تو را همراهى مى‌نماید كه فضل آن جهادها آشكار است و خیر و بركت آنها بسیار بزرگ مى‌باشد؛ نفر سوّم «سلمان» است كه از ما اهل بیت مى‌باشد و او شخص خیرخواهى است پس او را براى خودت نگهدار
[147] ابن‌منظور أفریقی مصری، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق ج10، ص40.
[148] متقی هندی، علاءالدین علی، كنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج13، ص112، تحقیق: محمود عمر الدمیاطی، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولى، 1419هـ – 1998م.
[149] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص117، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
ترمذی نیز این روایت را نقل كرده و آن را حسن غریب می‌داند؛ و حسن غریب طبق نظر ترمذی به معنی صحیح است: حدثنا سُفْیَانُ بن وَكِیعٍ حدثنا ابی‌عن الْحَسَنِ بن صَالِحٍ عن ابی‌رَبِیعَهَ الأیادی عن الْحَسَنِ عن أَنَسِ بن مَالِكٍ قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم إِنَّ الْجَنَّهَ لَتَشْتَاقُ إلى ثَلَاثَهٍ عَلِیٍّ وَعَمَّارٍ وَسَلْمَانَ.
[150] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص667، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
در ادامه گوید: قال هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ غَرِیبٌ لَا نَعْرِفُهُ إلا من حدیث الْحَسَنِ بن صَالِحٍ؛ این حدیث حسن غریب است كه فقط از حدیث حسن بن صالح می‌شناسم.
[151] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص667، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
حور العین مشتاق او
نه‌تنها بهشت مشتاق دیدار سلمان فارسی است بلكه حور العین نیز برای دیدار او لحظه شماری می‌كنند. هیثمی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره چنین نقل می‌كند: عن النبی صلى الله علیه وسلم قال ثلاثه تشتاق إلیهم الحور العین علی وعمار وسلمان. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: حور العین مشتاق سه نفر است: علی (علیه‌السلام)، عمار و سلمان.
[152] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص344، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
وی بعد از نقل این روایت گوید: رواه الطبرانی ورجاله رجال الصحیح غیر ابی‌ربیعه الإیادی وقد حسن الترمذی حدیثه؛ این را طبرانی نقل كرده است و رجالش همه صحیح است مگر ابی‌ربیعه كه ترمذی حدیث او را حسن دانسته است.
[153] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص344، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
ابی‌نعیم اصفهانی در معرفه الصحابه نیز این روایت چنین آورده است: ورواه سلمه بن الفضل الأبرش عن عمران مثله. وروى الحسن بن صالح عن ابی‌ربیعه عن الحسن عن أنس عن النبی صلی الله علیه وسلم قال: ثلاثه تشتاق إلیهم الحور: علی وعمار وسلمان.
[154] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج3، ص1329، طبق برنامه الجامع الکبیر.
دریای علوم
ابن‌ابی‌شیبه روایتی را از حضرت علی (علیه‌السلام) درباره علم سلمان چنین نقل می‌كند: حدثنا ابومعاویه عن الأعمش عن عمرو بن مره عن ابی‌البختری قال قالوا لعلی أخبرنا عن سلمان قال أدرك العلم الأول والعلم الآخر بحر لا یترفع قعره هو منا أهل البیت؛ابی‌بختری گوید: از علی (علیه‌السلام) درباره سلمان پرسیدیم كه فرمود: سلمان علم اول و آخر را مى‌دانست، دریایى بى‌پایان بود و او از ما اهل بیت است.
[155] ابن‌ابی‌شیبه کوفی، ابوبکر عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج6، ص395، تحقیق:کمال یوسف الحوت، ناشر:مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه:الأولی، 1409ه.ژ.
دارای علم اولین و آخرین
ذهبی روایتی را درباره علم سلمان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: فقال یا سلمان انت منا اهل البیت وقد آتاك الله العلم الاول والعلم الآخر؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: ای سلمان تو از ما اهل بیت هستی و خدا علم اول و آخر را به تو داده است.
[156] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج1، ص142، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
دارای علم الكتاب
ذهبی از قتاده نقل می‌كند كه وی درباره علم سلمان می‌گفت: ومن عنده علم الكتاب هو سلمان؛ كسی كه علم كتاب نزد اوست، سلمان است.
[157] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص516، تحقیق د. عمر عبدالسلام تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
فاضل، عالم و زاهد
ابن‌ابی‌الحدید درباره فضائل و علم سلمان از ابوعمر چنین نقل می‌كند:قال: وكان سلمان خیراً، فاضلاً، حبراً، عالماً، زاهداً، متقشفاً؛ سلمان اهل خیر، فاضل، دانشمند، علم، زاهد و پرهیزكار بود.
[158] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص35.
سرشار علم و حكمت
ابن‌ابی‌الحدید از کعب الاحبار نقل می‌كند كه وی درباره حکمت و علم چنین گفته است: وقال فیه كعب الأحبار: سلمان حشی علماً وحكمه؛ سلمان سرشار از علم و حمكت بود.
[159] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص36.
همانند لقمان حكیم
در شرح نهج البلاغه از زبان حضرت علی (علیه‌السلام) نقل شده است كه حضرت سلمان را مانند لقمان حکیم می‌دانست: وفی روایه زاذان، عن علی رضی الله عنه: سلمان الفارسی كلقمان الحكیم؛ علی (علیه‌السلام) فرمودند: سلمان مانند لقمان حكیم است.
[160] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص36.
[161] بن عبدبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج2، ص637، تحقیق: علی محمد البجاوی، دار النشر: دار الجیل – بیروت – 1412، الطبعه: الأولی.
جلیل القدر و دارای مقام الهی
محی‌الدین عربی نیز مقام و منزلت سلمان را چنین وصف می‌كند:وكان سلمان الفارسی من أجلهم قدراً وهو من أصحاب رسول الله صلى الله علیه وسلم فی هذا المقام وهو المقام الإلهی فی الدنیا؛ سلمان صحابه جلیل القدر بود و او در این موقعیت كه صحابه بودند دارای مقام الهی در دنیا بود.
[162] ابن‌عربی طائی خاتمی، محیی‌الدین بن علی، الفتوحات المکیه فی معرفه الاسرار الملکیه، ج3، ص36.
قلبش مملو از نور
محمد بن مکرم بن منظور روایتی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) درباره فضیلت سلمان چنین نقل می‌كند:
وعن ابی‌هریره قال: تخطّى سلمان الفارسی رضی الله عنه حلقه قریش وهم عند رسول الله صلى الله علیه وسلم فی مجلسه، فالتفت إلیه رجل منهم فقال: ما حسبك ونسبك، وبم اجترأت أن تتخطى حلقه قریش؟ قال: فنظر إلیه سلمان الفارسی فأرسل عینیه وبكى وقال: سألتنی عن حسبی ونسبی، خلقت من نطفه قذره، فأما الیوم ففكره وعبره، وغداً جیفه منتنه، فإذا نشرت الدوافن، ونصبت الموازین، ودعی الناس لفصل القضاء فوضعت فی المیزان فإن أرجح المیزان فأنا شریف كریم، وإن أنقصالمیزان فأنا اللئیم الذلیل، فهذا حسبی وحسب الجمیع، فقال النبی صلى الله علیه وسلم: صدق سلمان، صدق سلمان، صدق سلمان، من أراد أن ینظر إلى رجل نوّر قلبه فلینظر إلى سلمان.
نیز مالك از ابوهریره روایت كرده كه گفت: در حالى كه قریش در مجلس رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) گرد آمده بودند سلمان فارسى وارد جمع آنها شد یكى از قریشیان رو بدو كرده گفت: حسب و نسب تو چیست؟ و چگونه جراءت كردى به مجمع قریش درآیى؟ سلمان به او نظر افكند و سپس چشم پایین انداخت و گریه كرد و به آن شخص گفت: ((از حسب و نسبم پرسیدى، از نطفه‌اى نجس آفریده شدم و امروز باید اندیشه كنم و عبرت بگیرم و فردا مردارى بدبو خواهم بود. پس آن هنگام كه نامه اعمال باز شوند، ترازوها نصب گردند، مردم براى صدور حكم فراخوانده شوند و اعمال من در ترازوى سنجش قرار گیرد، اگر زیاد خواهم بود این است حسب و نسب من و همگان)).
آنگاه پیامبر اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: ((سلمان راست گفت هر كه مى‌خواهد به مردى بنگرد كه دلش نورانى گشته به سلمان بنگرد.))
[163] أفریقی مصری، محمد بن مکرم بن منظور، المختصر تاریخ دمشق، ج10، ص39.
جوینده دین
عبدالبر روایتی را درباره دین سلمان از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: وروى عن النبی صلى الله علیه وسلم من وجوه أنه قال لو كان الدین عند الثریا لناله سلمان وفی رویاه أخرى لناله رجال من فارس؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: اگر دین نزد ستارگان ثریا باشد سلمان بدان مى‌رسد و در روایت دیگر چنین است: مردانی از فارس به آن (دین) می‌رسند.
[164] نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج2، ص636، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
هم‌نشین مخصوص پیامبر
ابن‌ابی‌الحدید از عایشه درباره هم‌نشینی سلمان با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: وقد روینا عن عائشه قالت: كان لسلمان مجلس من رسول الله صلى الله علیه وسلم ینفرد به باللیل حتى یكاد یغلبناعلى رسول الله صلى الله علیه وسلم؛ و از عایشه روایت شده كه گفته است: سلمان با رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جلسه داشت و شبهایی پیش حضرت بود تا آنجا كه در هم‌نشینی با او بر ما پیشی می‌گرفت.
[165] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص36.
زینت اهل اصفهان
ابومحمد انصاری در طبقات المحدثین، سلمان را چنین توصیف می‌كند: سلمان الفارسی ومما زین الله به أصبهان وأهلها أن جعل سلمان الفارسی منها ورزقه صحبه نبینا صلى الله علیه وسلم حتى قال فیه صلى الله علیه وسلم سلمان منا أهل البیت؛ از چیزهای كه خداوند با آن اصفهان و اهلش را زینت بخشیده است این است كه سلمان را از آنها قرار داده است و روزی صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را روزی او كرده است تا آنجا كه حضرت فرمودند سلمان از ما اهل‌بیت است.
[166] أنصاری، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثین بأصبهان والواردین علیها، ج1، ص203، تحقیق:عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الثانیه، 1412ه – 1992م.
با وجود تخلف سلمان از بیعت ابوبكر با این همه مناقب، آیا باز شكی باقی می‌ماند كه حزب سقیفه بر حق نبوده و كارشان بر خلاف دین بوده است؟ و اجماعی در بیعت رخ نداده است؟
از فقهاء و محدثین است
زهری در كتاب طبقات الکبری از محمد بن عمر درباره سلمان چنین نقل می‌كند: أخبرنا مسلم بن إبراهیم قال حدثنا سلام بن مسكین قال حدثنا ثابت بن قطبه قال كان سلمان أمیرا على المدائن قال وقال محمد بن عمر توفی سلمان الفارسی فی خلافه عثمان بن عفان بالمدائن وكان بالمدائن من المحدثین والفقهاء. محمد بن عمر گوید سلمان در زمان خلافت عثمان در مدائن از دنیا رفت در حالی در مدائن از محدثین و فقهاء بود.
[167] زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج7، ص319، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابوذر
ابوذر یكی از صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كه از بیعت با ابوبکر مخالفت كرد.
منابع مخالفت با ابوبكر
با توجه به اهمیت این شخصیت در منابع مختلفی از او بحث شده است که نشانگر عدم بیعت او و مخالفت شدیدش با خلافت ابوبکر و حق غصب شده از امیرالمومنین است که به تفصیل به آنها اشاره میکنیم؛
یعقوبی
یعقوبی متوفای 292 نیز به عدم بیعت اباذر این‌چنین اشاره می‌كند:
تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام‌بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب،وابی‌بن كعب.
[168] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
فاضل ابی
فاضل ابی متوفای 421 دراین‌باره می‌نویسد: روى أحمد بن ابی‌طاهر فی كتاب ” المنثور والمنظوم ” بإسناد له عن البراء ابن‌عازبٍ قال: لم أزل لبنی‌هاشمٍ محبا؛ فلما قبض رسول الله صلى الله علیه وسلم تخوفت أن تتمالأ قریش على إخراج هذا الأمر من بنی‌هاشم؛ فأخذنی ما یأخذ الواله العجول مع ما فی نفسی من الحزن لوفاه النبی صلى الله علیه وسلم – وقد ملأ الهاشمیون بیتهم، فكنت أتردد بینهم وبین المسجد
أتفقد وجوه قریش، فإنی لكذلك إذ فقدت أبا بكر وعمر، ثم لم ألبث إذ أنا بابی‌قد أقبل فی أهل السقیفه، وهم یحتجزون الأزر الصنعانیه، لا یمرون بأحد إلا خطبوه، فإذا عرفوه قدموه فمدوا یده، فمسحوها على ید ابی‌بكرٍ، وقالوا له: بایع. شاء ذلك أو أبى، فأنكرت عند ذلك عقلی، وخرجت مسرعاً حتى انتهیت إلى بنی‌هاشم – والباب مغلقٌ – فضربت الباب علیهم ضرباً عنیفاً، وقلت: قد بایع الناس أبا بكر بن ابی‌قحافه. فقال العباس: ترحت أیدیكم إلى آخر الدهر؛ أما إنی قد أمرتكم فعصیتمونی. قال البراء: فمكثت أكابد ما فی نفسی، ورأیت فی اللیل المقداد بن الأسود، وعباده بن الصامت، وسلمان الفارسی، وأبا ذر وأبا الهیثم بن التیهان، وحذیفه بن الیمان. وإذا هم یریدون أن یعود الأمر شورى بین المهاجرین
وبلغ ذلك أبا بكر وعمر فأرسلا إلى ابی‌عبیده بن الجراح وإلى المغیره بن شعبه، فسألاهما عن الرأی؛ فقال المغیره: أرى أن تلقوا العباس فتجعلوا فی هذا الأمر نصیباً له ولعقبه؛ فتقطعوا بذلك ناحیه علی بن ابیطالب. فانطلق ابوبكر وعمر وابوعبیده والمغیره، حتى دخلوا على العباس فی اللیله الثانیه من وفاه النبی صلی الله علیه وسلم، فحمد ابوبكر الله وأثنى علیه وقال: إن الله ابتعث لكم محمداً صلی الله علیه وسلم نبیاً، وللمؤمنین ولیاً، فمن الله علیهم بكونه بین ظهرانیهم، حتى اختار له ما عنده فخلى على الناس أمورهم، لیختاروا لأنفسهم فی مصلحتهم، متفقین لا مختلفین، فاختارونی علیهم والیاً، ولأمورهم راعیاً؛ فتولیت ذلك علیهم، وما أخاف بعون الله وتسدیده وهناً ولا حیرهً ولا جبنا، ” وما توفیقی إلا بالله علیه توكلت وإلیه أنیب “. وما انفك یبلغنی عن طاعنٍ یقول بخلاف عامه المسلمین، یتخذكم لجئاً فتكونوا حصنه المنیع، وخطبه البدیع. فإما دخلتم فیما اجتمع علیه الناس، أو صرفتموهم عما مالوا إلیه، وقد جئنا ونحن نرید أن نجعل لك فی هذا الأمر نصیباً، یكون لك ویمون لمن بعدك إذ كنت عم رسول الله صلی الله علیه وسلم.
وإن كان الناس قد رأوا مكانك من رسول الله ومكان أصحابك فعدلوا هذا الأمر عنكم، وعلى رسلكم بنی‌هاشم؛ فإن رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) منا ومنكم. فقال عمر: إی واله وأخرى أنا لم نأتكم حاجهً إلیكم، ولكنا كرهنا أن یكون الطعن فیما اجتمع علیه المسلمون منكم، فیتفاقم الخطب بكم وبهم. فانظروا لأنفسكم ولعامتكم. فحمد الله العباس وأثنى علیه ثم قال: إن الله ابتعث محمداً (صلی‌الله‌علیه‌وآله) – كما وصفت – نبیاً. وللمؤمنین ولیاً، فمن الله به على كل حتى اختار له ما عنده، فخل الناس على أمرهم مختاروا لأنفسهم، مصیبین للحق، لا مائلین بزبغ الهوى. وإن كنت برسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) طلبت فحقنا أخذت، وإن كنت بالمؤمنین طلبت فنحن منهم، ما تقدمنا فی أمركم فرطاً، ولا حللنا وسطاً، ولا برحنا سخطاً. وإن كان هذا الأمر إنما یجب لك بالمؤمنین فما وجب إذ كنا كارهین. وما أبعد قولك إنهم طعنوا علیك من قولك إنهم مالوا إلیك وأما ما بذلت فإن یكن حقك أعطیتناه فأمسكه علیه، وإن یكن حق المؤمنین فلیس لك أن تحكم فیه. وإن یكن حقنا لم نرض منك ببعضه دون بعض. وما أقول هذا أروم صرفك، ولكن للحجه نصیبها من البیان. وأما قولك: إن رسول الله منا ومنكم، فإن رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كان من شجره نحن أغصانها وأنتم جیرانها. وأما قولك: یا عمر إنك تخاف الناس علینا، فهذا الذی تقدمتم به أول ذلك. والله المستعان.
[169] آبی، ابوسعد منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، ج1، ص277، تحقیق:خالد عبدالغنی محفوط، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت /لبنان، الطبعه:الأولی، 1424ه – 2004م.
[170] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج1، ص137 و138، تحقیق محمد عبدالكریم النمری، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت / لبنان، الطبعه: الأولى، 1418هـ – 1998م.
ابوالفداء
ابوالفداء متوفای 732 در كتاب المختصر فی اخبار البشر، چنین نوشته شده است: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاصوالمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وابی‌بن كعب ومالوا مع علی بن ابیطالب، وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إِیماناً وسابقه وأعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهداً بالنبی من جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم ما فیه من الحسن
وكذلك تخلف عن بیعه ابی‌بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه
[171] ابوالفداء، عمادالدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابن‌الوردی
در تاریخ ابن‌الوردی متوفای 749 نیز ابوذر در كنار افراد دیگری كه از بیعت با ابوبکر بیعت نكردند، ذكرشده است:
وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی‌بن كعب، وابوسفیان من بنی‌أمیه؛ ومالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إیمانا وسابقه واعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهدا بالنبی ومن جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم مالله فیه من الحسن
[172] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
عبدالملك شافعی
عبدالملک شافعی متوفای 1111 دراین‌باره گوید:
تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده وطائفه من الخزرجوعلی بن ابیطالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی‌هاشم وطلحه وسلمان وعمار وابوذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر ولا عمر إلى أن مات.
در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه‌السلام)، و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بنی‌هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند وعده‌ای از آنها با عجله و عده‌ای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عباده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر و عمر بیعت نكرد.
[173] عاصمی مکی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
مدارك شیعه
شیخ صدوق نیز درباره مخالفت و اعتراض ابوذر به حزب سقیفه می‌نویسد:
…..ثم قام‌ابوذر – رحمه الله علیه – فقال بعد أن حمد الله وأثنى علیه: أما بعد یا معشر المهاجرین والأنصار لقد علمتم وعلم خیاركم أن رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قال: ” الامر لعلی (علیه‌السلام) بعدی، ثم للحسن والحسین (علیهماالسلام)، ثم فی أهل بیتی من ولد الحسین ” فأطرحتم قول نبیكم. وتناسیتم ما أوعز إلیكم، واتبعتم الدنیا، وتركتم نعیم الآخره الباقیه التی لا تهدم بنیانها ولا یزول نعیمها، ولا یحزن أهلها ولا یموت سكانها وكذل الأمم التی كفرت بعد أنبیائها بدلت وغیرت فحاذیتموها حذو القذه بالقذه، والنعل بالنعل، فعما قلیل تذوقون وبال أمركم وما الله بظلام‌للعبید.
سپس ابوذر (ره) برخاست و پس از حمد و ثناى الهى گفت: اما بعد، اى گروه مهاجران و انصار شما می‌دانید و نیكان شما مى‌دانند كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: كار خلافت پس از من مال على (علیه‌السلام) سپس حسن و حسین، سپس در خاندان من از نسل حسین قرار دارد، شما سخن پیامبر خودتان را كنار گذاشتید و در آنچه به شما تأكید كرده بود خود را به فراموشى زدید؟ و تابع دنیا شدید و نعمت‌هاى آخرت را ترك كردید. همان‌جایى كه سراى جاویدان است و بنیان آن خراب نمى‌شود و اهل آن اندوهگین نگردد و ساكنان آن نمى‌میرند، و چنین بودند امت‌هایى كه پس از پیامبرانشان كافر شدند و (دین خدا را) تبدیل كردند و تغییر دادند و شما دقیقا همانند آنها شدید، به زودى وبال كارتان را خواهید چشید و خداوند بر بندگانش ستمكار نیست.
[174] صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص463، تحقیق:علی أکبر الغفاری، ناشر:جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم، 1403ه 1362ش.
در مخالفت ابوذر با حزب سقیفه همین بس كه وی به جهت برگرداندن خلافت از ابوبكر با صحابه مشورت كرد.
مناقب و فضائل
فضایل زیادی از ابوذر نقل شده در کتب شیعه و اهل تسنن که مختصرا به آنها اشاره میکنیم؛
خلق و خویی مانند عیسی
در روایات زیادی اخلاق ابوذر به عیسی بن مریم تشبیه شده است كه نشان از مقام بلند و درجه ولای وی است.
طبرانی روایتی را درباره منزلت ابوذر چنین نقل می‌كند: وَعَنْ إبراهیم الْهَجَرِیِّ رَفَعَ الحدیث إلى عبداللَّهِ بن مَسْعُودٍ قال قال رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم من سَرَّهُ أَنْ یَنْظُرَ إلى شَبِیهِ عِیسَى بن مَرْیَمَ خَلْقًا وخُلُقًا فَلْیَنْظُرْ إلى ابی‌ذَرٍّ رَضِی اللَّهُ عنه؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: كسی كه خوش دارد به شبیه عیسی بن مریم در خلق و خوی نگاه كند پس به ابوذر نگاه كند.
[175] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان، المعجم الکبیر، ج2، ص149.
ابن‌سعد نیز روایتی را نقل می‌كند كه تواضع ابوذر به تواضع عیسی تشبیه شده است: قال أخبرنا یزید بن هارون قال أخبرنا ابوأمیه بن یعلى عن ابی‌الزناد عن الأعرجعن ابی‌هریره قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم ما أظلت الخضراء ولا أقلت الغبراء على ذی لهجه أصدق من ابی‌ذر من سره أن ینظر إلى تواضع عیسى بن مریم فلینظر إلى ابی‌ذر؛ پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله) درباره ابوذر مى‌فرمود: آسمان سایه نیفكنده و زمین حمل نكرده صاحب زبانى راستگوتر از ابوذر و نیكوكارتر نزد خداوند و كسی كه دوست دارد به تواضع عیسی بن مریم (علیه‌السلام) نگاه كند به ابوذر بنگرد.
[176] زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج4، ص228، ناشر:دار صادر – بیروت.
علامه مناوی نیز می‌نویسد: عن ابی‌مسعود بلفظ: من سره أن ینظر إلى شبیه عیسى خلقا وخلقا فلینظر إلى ابی‌ذر.
[177] مناوی، محمد عبدرؤوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج6، ص151.
وی بعد از نقل این روایت می‌گوید: قال الهیثمی: رجاله ثقات؛ رجالش همه از ثقات هستند.
[178] مناوی، محمد عبدرؤوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر ج6، ص151، ناشر:المکتبه التجاریه الکبری – مصر، الطبعه:الأولی، 1356ه.
مناقب فراوان
مناقب ابوذر آنقدر فراوان است كه خود اهل‌سنت به فراوانی آن اعتراف كرده‌اند تا آنجا كه مبارک‌فوری چنین اقرار می‌كند: ومناقبه كثیره جدا؛ مناقب ابوذر جدا فراوان است.
[179] مبارک فوری، ابوالعلا محمد، تحفه الأحوذی بشرح جامع الترمذی، ج2، ص259، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت.
از كبار و فضلاء
ابن‌اثیر در اسد الغابه از ابوذر چنین یاد می‌كند: وكان ابوذر من كبار الصحابه وفضلائهم، قدیم الإسلام‌یقال: أسلم بعد أربعه وكان خامساً، ثم انصرف إلى بلاد قومه وأقام بها، حتى قدم على رسول الله صلى الله علیه وسلّم المدینه.
ابوذر از بزرگان و فضلاء صحابه بودند و اسلام او هم قدیمی است كه گفته شده است بعد از چهار نفر اسلام آورد كه او پنجمی بودند بعد به وطن خود برگشت تا زمانی كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه تشریف آوردند.
[180] جزری، عزالدین بن أثیر، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج6، ص96.
عنایت پیامبر به او
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هرآنچه برای خود می‌خواست برای ابوذر نیز می‌خواست: ذهبی در روایتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین می‌فرماید: وقال النبی صلى الله علیه وسلم: یا أبا ذر إنی أراك ضعیفاً، وإنی أحب لك ما أحب لنفسی؛ رسول خدا می‌فرماید: ای اباذر تو را ضعیف می‌بینم در حالی كه من هر چیزی را كه برای خودم دوست بدارم برای تو نیز دوست دارم.
[181] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص406، تحقیق د. عمر عبدالسلام تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
صندوق علم پیامبر
ذهبی در روایت چنین نقل می‌كند: ثنا فضیل بن مرزوق، حدثتنی جبله بنت مصفح، عن حاطب قال: قال ابوذر ما ترك رسول الله صلى الله علیه وسلم شیئاً مما صبه جبریل ومیكائیل فی صدره إلا وقد صبه فی صدری. حاطب نقل می‌كند كه ابوذر گفت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هیچ شیی را جبرئیل و میکائیل بر صدرش سرازیر نكرد مگر اینكه حضرت آن را بر سینه من سرازیر كرد.
[182] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص408، تحقیق د. عمر عبدالسلام‌تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
از اعلام و زهاد
صفدی در كتاب الوافی بالوفیات می‌گوید: وهو من أعلام الصحابه وزهادهم المهاجرین؛ او از اعلم‌ترین صحابه و زاهدترین مهاجرین بود.
[183] صفدی، صلاح‌الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج11، ص149، تحقیق أحمد الأرناؤوط وترکی مصطفی، ناشر:دار إحیاء التراث – بیروت – 1420ه- 2000م.
راستگوترین فرد
در روایات فراوان از منابع اهل‌سنت نقل شده است كه ابوذر صادق‌ترین افراد در روی زمین بود. ابن‌ابی‌شیبه از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا یزید عن ابی‌أمیه بن یعلى الثقفی عن ابی‌الزناد عن الأعرجعن ابی‌هریره قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم ما أظلت الخضراء ولا أقلت الغبراء من ذی لهجه أصدق من ابی‌ذر من سره أن ینظر إلى تواضع عیسى بن مریم فلینظر إلى ابی‌ذر.
پیامبر (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) درباره ابوذر مى‌فرمود: آسمان سایه نیفكنده و زمین حمل نكرده صاحب زبانى راستگوتر از ابوذر و نیكوكارتر نزد خداوند و من شهادت مى‌دهم كه این دو جز به حق شهادت ندادند، و تو (اى على) نزد من از این دو راستگوتر و مقدّم‌تر هستى و كسی كه دوست دارد به تواضع عیسی بن مریم (علیه‌السلام) نگاه كند به ابوذر بنگرد.
[184] ابن‌ابی‌شیبه کوفی، ابوبکر عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج6، ص388، تحقیق:کمال یوسف الحوت، ناشر:مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه:الأولی، 1409ه.
[185] زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج4، ص228، ناشر:دار صادر – بیروت.
احمد بن حنبل نیز این روایت را چنین نقل می‌كند: حدثنا عبداللَّهِ حدثنی ابی‌ثنا یحیى بن حَمَّادٍ ثنا ابوعَوَانَهَ عَنِ الأَعْمَشِ ثنا عُثْمَانُ عن بی حَرْبٍ الدیلی سمعت عبداللَّهِ بن عَمْرٍو یقول قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم ما أَظَلَّتِ الْخَضْرَاءُ وَلاَ أَقَلَّتِ الْغَبْرَاءُ من رَجُلٍ أَصْدَقَ لَهْجَهً من ابی‌ذَرٍّ.
[186] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج11، ص206.
عبدالحی نیز دراین‌باره می‌نویسد: ابوذر جندب بن جناده الغفاری صادق الإسلام واللسان قال رسول الله صلى الله علیه وسلم ما أظلت الخضراء ولا أقلتالغبراء أصدق لهجه من ابی‌ذر؛ طلحه گفت: به خدا سوگند كه من از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شنیدم كه به ابوذر فرمود: آسمان بر كسی سایه نیافكند و زمین به زیر پای كسی گسترده نشد كه صادق‌تر و صریح الهجه‌تر از ابوذر باشد. من نیز شهادت می‌دهم كه آن دو نفر به حقّ شهادت داده‌اند. و تو یا علی از آن دو نفر نیز صادق‌تری!
[187] عکری حنبلی، عبدالحی بن أحمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، ج1، ص196.
آیا تخلف راستگوترین صحابه از بیعت ابوبکر دلالت بر دروغین بودن خلافت ابوبكر نمی‌كند؟
مقداد
مقداد از جمله اصحابی است كه با عدم بیعت خود، اجماعی بودن خلافت ابوبكر را با چالش مواجه كرد.
مدارك عدم بیعت
با توجه به اهمیت این شخصیت در منابع مختلفی از او بحث شده است که نشانگر عدم بیعت او و مخالفت شدیدش با خلافت ابوبکر و حق غصب شده از امیرالمومنین است که به تفصیل به آنها اشاره میکنیم؛
یعقوبی
یعقوبی متوفای 292 در تاریخ یعقوبی می‌آورد که مقداد از مهاجرینی ذكر شده كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرده و به طرف علی (علیه‌السلام) متمایل شد:
تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام‌بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب،وابی‌بن كعب.
[188] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابوسعد ابی
فاضل ابی متوفای 421 دراین‌باره می‌نویسد: روى أحمد بن ابی‌طاهر فی كتاب ” المنثور والمنظوم ” بإسناد له عن البراء ابن‌عازبٍ قال: لم أزل لبنی‌هاشمٍ محبا؛ فلما قبض رسول الله صلى الله علیه وسلم تخوفت أن تتمالأ قریش على إخراجهذا الأمر من بنی‌هاشم؛ فأخذنی ما یأخذ الواله العجول مع ما فی نفسی من الحزن لوفاه النبی صلى الله علیه وسلم – وقد ملأ الهاشمیون بیتهم، فكنت أتردد بینهم وبین المسجد
أتفقد وجوه قریش، فإنی لكذلك إذ فقدت أبا بكر وعمر، ثم لم ألبث إذ أنا بابی‌قد أقبل فی أهل السقیفه، وهم یحتجزون الأزر الصنعانیه، لا یمرون بأحد إلا خطبوه، فإذا عرفوه قدموه فمدوا یده، فمسحوها على ید ابی‌بكرٍ، وقالوا له: بایع. شاء ذلك أو أبى، فأنكرت عند ذلك عقلی، وخرجت مسرعاً حتى انتهیت إلى بنی‌هاشم – والباب مغلقٌ – فضربت الباب علیهم ضرباً عنیفاً، وقلت: قد بایع الناس أبا بكر بن ابی‌قحافه. فقال العباس: ترحت أیدیكم إلى آخر الدهر؛ أما إنی قد أمرتكم فعصیتمونی. قال البراء: فمكثت أكابد ما فی نفسی، ورأیت فی اللیل المقداد بن الأسود، وعباده بن الصامت، وسلمان الفارسی، وأبا ذر وأبا الهیثم بن التیهان، وحذیفه بن الیمان. وإذا هم یریدون أن یعود الأمر شورى بین المهاجرین.
[189] آبی، ابوسعد منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، ج1، ص277، تحقیق:خالد عبدالغنی محفوط، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت /لبنان، الطبعه:الأولی، 1424ه – 2004م.
[190] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج1، ص137 و138، تحقیق محمد عبدالكریم النمری، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت / لبنان، الطبعه: الأولى، 1418هـ – 1998م.
ابوالفداء
ابوالفداء متوفای 732 نیز می‌گوید: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیهبایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاصوالمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وابی‌بن كعب ومالوا مع علی بن ابیطالب، وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إِیماناً وسابقه وأعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهداً بالنبی من جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم ما فیه من الحسن
وكذلك تخلف عن بیعه ابی‌بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه
[191] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابوالوردی
ابن‌الوردی متوفای 749 درباره عدم حضور مقداد در سقیفه برای بیعت با ابوبکر این‌چنین پرده برمی‌دارد:
وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی‌بن كعب، وابوسفیان من بنی‌أمیه؛ ومالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إیمانا وسابقه واعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهدا بالنبی ومن جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم مالله فیه من الحسن
[192] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
عاصمی‌شافعی
عاصمی شافعی متوفای 1111 در كتاب سمط النجوم این چنین گزارش شده است: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده وطائفه من الخزرجوعلی بن ابیطالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی‌هاشم وطلحه وسلمان وعمار وابوذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر ولا عمر إلى أن مات.
در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه‌السلام)، و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بنی‌هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند وعده‌ای از آنها با عجله وعده‌ای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عبده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر و عمر بیعت نكرد.
[193] عاصمی مکی، عبدملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
روایات شیعه
مرحوم شیخ صدوق نیز درباره اعتراض و مخالفت مقداد با ابوبكر می‌نویسد:
…ثم قام‌المقداد بن الأسود – رحمه الله علیه – فقال: یا أبا بكر إربع على نفسك، وقس شبرك بفترك وألزم بیتك، وابك على خطیئتك فإن ذلك أسلم لك فی حیاتك ومماتك، ورد هذا الامر إلى حیث جعله الله عز وجل ورسوله ولا تركن إلى الدنیا ولا یغرنك من قد ترى من أوغادها فعما قلیل تضمحل عنك دنیاك، ثم تصیر إلى ربك فیجزیك بعملك وقد علمت أن هذا الامر لعلی (علیه‌السلام) وهو صاحبه بعد رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وقد نصحتك إن قبلت نصحی.
سپس مقداد بن اسود (ره) برخاست و گفت: اى ابوبكر! از جایگاه خود تجاوز مكن و وجب خود را با اندازه میان انگشت ابهام و سبابه مقایسه كن (یعنى از حد خود تجاوز مكن) و به خطاى خود گریه كن كه این در زندگى و مرگ براى تو مناسب‌تر است و این كار را به آنجا كه خدا و رسولش قرار داده بازگردان، به دنیا تكیه مكن و با فرومایگانى كه مى‌بینى، به خود مغرور مباش، به زودى دنیاى تو خراب خواهد شد و به سوى پروردگارت بازخواهى گشت و او مطابق با عملت به تو جزا خواهد داد، تو خود مى‌دانى كه این كار از آن على (علیه‌السلام) است و او پس از پیامبر صاحب آن است، همانا تو را نصیحت كردم، اگر تو نصیحت مرا بپذیرى.
[194] صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص463، تحقیق:علی أکبر الغفاری، ناشر:جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم، 1403ه 1362ش.
مقداد از جمله افرادی بود كه با صحابه جهت برگردان خلافت از ابوبکر، با صحابه به شور نشست.
مقام و منزلت
خدا مقداد را دوست دارد: در چند روایت از منابع اهل سنت، تصریح شده است كه خدا چهار تن از صحابه را دوست دارد.
ترمذی روایتی را كه سندش نیز حسن است دراین‌باره چنین نقل می‌كند: حدثنا إسماعیل بن مُوسَى الْفَزَارِیُّ بن بِنْتِ السُّدِّیِّ حدثنا شَرِیكٌ عن ابی‌رَبِیعَهَ عن بن بُرَیْدَهَ عن أبیه قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی بِحُبِّ أَرْبَعَهٍ وَأَخْبَرَنِی أَنَّهحِبُّهُمْ قِیلَ یا رَسُولَ اللَّهِ سَمِّهِمْ لنا قال عَلِیٌّ منهم یقول ذلك ثَلَاثًا وابوذَرٍّ وَالْمِقْدَادُ وَسَلْمَانُ أَمَرَنِی بِحُبِّهِمْ وَأَخْبَرَنِی أَنَّهحِبُّهُمْ.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خدا بر من امر كرد كه چهار نفر از اصحابم را دوست دارم و خبر داد كه او هم آنها را دوست دارد گفته شد یا رسول الله نامشان را برایمان بگو؟ حضرت سه بار فرمود علی از آنهاست و ابوذر، مقداد و سلمان كه خدا من را مامور كرده كه آنها را دوست بدارم و خبر هم داد كه خود خدا آنها را دوست دارد.
[195] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص636، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
ترمذی در پایان روایت را حسن دانسته و گوید: قال هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ لَا نَعْرِفُهُ إلا من حدیث شَرِیكٍ.
[196] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص636، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
أحمد بن حنبل در مسند خود چنین روایت می‌كند: حدثنا عبداللَّهِ حدثنی ابی‌ثنا أَسْوَدُ بن عَامِرٍ أنا شَرِیكٌ عن ابی‌رَبِیعَهَ عَنِ بن بُرَیْدَهَ عن أبیه عَنِ النبی صلى الله علیه وسلم قال أمرنی الله عز وجل بِحُبِّ أَرْبَعَهٍ من أصحابی‌أَرَى شَرِیكاً قال وأخبرنی انهحِبُّهُمْ عَلِىٌّ منهم وابوذَرٍّ وَسَلْمَانُ وَالْمِقْدَادُ الكندی.
[197] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ج5، ص356، ناشر:مؤسسه قرطبه – مصر.
بررسی سند این روایت قبلا ذكر شد.
سیوطی در جامع الاحادیث از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند كه فرمودند:نَزَلَ عَلَیَّ الرُّوحُ الأَمِینُ فَحَدَّثَنِی أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُحِبُّ أَرْبَعَهً مِنْ أَصْحَابی: عَلِیٌّ، وَسْلَمَانُ، وَابوذَرٌّ، وَالْمِقْدَادُ؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و از خدا بر من حدیث كرد كه فرمودند: خداوند چهار تن از اصحاب را دوست دارد؛ علی (علیه‌السلام)، سلمان، ابوذر و مقداد.
[198] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج22، ص228.
ابونعیم نیزدر حلیه الاولیاء این روایت را این‌چنین نقل می‌كند: حدثنا القاسم بن أحمد بن القاسم ثنا محمد بن الحسین الخثعمی‌ثنا عباد بن یعقوب ثنا موسى بن عمیر ثنا ابوربیعه الإیادی عن ابی‌بریده عن أبیه رضی الله تعالى عنهم قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم نزل علی الروح الأمین فحدثنی أن الله تعالى یحب أربعه من أصحابی‌فقال له من حضر من هم یا رسول الله فقال علی وسلمان وابوذر والمقداد رضی الله تعالى عنهم.
[199] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، حلیه الأولیاء وطبقات الأصفیاء، ج1، ص190، ناشر:دار الکتاب العربی – بیروت، الطبعه:الرابعه، 1405ه.
ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه این روایت را از ابن‌بریده چنین نقل می‌كند: وقد روی من حدیث ابن‌بریده، عن أبیه أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال: أمرنی ربی بحب أربعه، وأخبرنی أنهحبهم: علی، وابوذر، والمقداد، وسلمان؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خدا من را مامور كرده است تا چهار نفر را دوست داشته باشم؛ علی (علیه‌السلام)، ابوذر، مقداد و سلمان.
[200] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج18، ص36.
بنابراین با عدم حضور مقداد در سقیفه برای بیعت با ابوبكربه این نتیجه می‌رسیم كه اجماعی در سقیفه برای بیعت با ابوبكر نبوده است.
از فضلاء و برگزیدگان
ابن‌عبدالبر در الاستیعاب روایتی از ابن‌مسعود درباره فضیلت مقداد چنین نقل می‌كند: قال ابن‌ابی‌شیبه حدثنا یحیى بن بكیر حدثنا زائده عن عاصم عن زر عن ابن‌مسعود قال أول من أظهر الإسلام‌سبعه فذكر منهم المقداد وكان من الفضلاء النجباء الكبار الخیار من أصحاب النبی صلى الله علیه وسلم؛ ابن‌مسعود گوید: از جمله اولین افراد هفت نفره‌ای كه اسلام را آشكار كرند مقداد بود و از فضلاء و كبار و از برگزیده‌شدگان از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود.
[201] نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج4، ص1481، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
[202] عینی غیتابی حنفی، بدرالدین ابومحمد، عمده القاری شرح صحیح البخاری ج20، ص85، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
اولین اظهرکننده‌گان اسلام
عینی از ابن‌مسعود نقل می‌كند: وعن ابن‌مسعود: أن أول من أظهر الإسلام‌سبعه، فذكر منهم المقداد؛ ابن‌مسعود گوید: همانا اولین كسانی كه اسلامشان را آشكار كردند هفت نفر بودندكه مقداد نیز جزء آنها بود.
[203] عینی غیتابی‌حنفی، بدرالدین ابومحمد، عمده القاری شرح صحیح البخاری، ج20، ص85، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
بهشت مشتاق او
در روایتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چند تن از اصحاب كه مقداد نیز از آنان بود، را نام می‌برد كه بهشت مشتاق و در انتظار آنها است.
ابی‌نعیم اصفهانی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا محمد بن أحمد بن الحسن ثنا جعفر بن محمد بن عیسى ثنا محمد ابن‌حمید ثنا إبراهیم بن المختار ثنا عمران بن وهب الطائی عن أنس بن مالك سمعت النبی صلى الله علیه وسلم یقول: اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی والمقداد وعمار وسلمان.
بهشت مشتاق چهار نفراست: علی (علیه‌السلام)، مقداد، عمارو سلمان.
[204] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج3، ص1329، طبق برنامه الجامع الکبیر.
عمار
حضرت عمار از جمله كسانی بود كه به همراه بنی‌هاشم و اصحاب، از بیعت با ابوبکر مخالفت كرد.
مدارك مخالفت
با توجه به اهمیت این شخصیت، در منابع مختلفی از او بحث شده است که نشانگر عدم بیعت او و مخالفت شدیدش با خلافت ابوبکر و حق غصب شده از امیرالمومنین است که به تفصیل به آنها اشاره میکنیم؛
یعقوبی
در كتاب یعقوبی متوفای 292 در باب سقیفه بنی‌ساعده و بیعت ابابكر، گروه زیادی را ذكر می‌كند كه در سقیفه برای بیعت حاضر نشدند از جمله آنها عمار است كه یعقوبی دراین‌باره گوید: تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی‌بن كعب.
[205] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابوالفداء
ابوالفداء متوفای 732 در كتاب المختصر نیز عدم بیعت عمار را این‌چنین نقل کرده است: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاصو المقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وابی‌بن كعب ومالوا مع علی بن ابیطالب، وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إِیماناً وسابقه وأعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهداً بالنبی من جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم ما فیه من الحسن
وكذلك تخلف عن بیعه ابی بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه
[206] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابن‌الوردی
ابن‌الوردی متوفای 749 مورخ مشهور اهل‌سنت، تخلف عمار را چنین نقل كرده است: وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی‌بن كعب، وابوسفیان من بنی‌أمیه؛ ومالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم وقال فی ذلك عتبه بن ابی‌لهب:
ما كنت أحسب أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منهم عن ابی‌حسن
عن أول الناس إیمانا وسابقه واعلم الناس بالقرآن والسنن
وآخر الناس عهدا بالنبی ومن جبریل عون له فی الغسل والكفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به ولیس فی القوم مالله فیه من الحسن
[207] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
عبدالملك شافعی
عبدالمالک شافعی متوفای 1111 دراین‌باره می‌گوید: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده وطائفه من الخزرج وعلی بن ابیطالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی‌هاشم وطلحه وسلمان وعمار وابوذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر ولا عمر إلى أن مات.
[208] عاصمی مکی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
در كتب شیعه
مرحوم شیخ صدوق می‌نویسد: …ثم قام عمار بن یاسر فقال: یا أبا بكر لا تجعل لنفسك حقا جعله الله عز وجل لغیرك، ولا تكن أول من عصى رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وخالفه فی أهل بیته واردد الحق إلى أهله تخف ظهرك وتقل وزرك وتلقى رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) وهو عنك راض، ثم یصیر إلى الرحمن فیحاسبك بعملك ویسألك عما فعلت.
سپس عمّار یاسر برخاست و گفت: اى ابوبکر! براى خود حقى را قرار مده كه خدا آن را به غیرتو داده است و نخستین كسى مباش كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نافرمانى كرد و درباره خاندان او به مخالفت برخاست و حق را به اهل آن برگردان تا بار تو سبك شود و وبال تو كم گردد و در حالى با پیامبر ملاقات كنى كه او از تو راضى است، سپس به سوى خداوند رحمان بازگردى، و او تو را مطابق عملت محاسبه كند و از آنچه كرده‌اى از تو بپرسد.
[209] صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص464، تحقیق:علی أکبر الغفاری، ناشر:جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم، 1403ه 1362ش.
مقام و منزلت
فضایل زیادی از جنای عمار نقل شده در کتب شیعه و اهل تسنن که مختصرا به آنها اشاره میکنیم؛
بهشت مشتاق او
پیامبر جمعی از اصحاب كه عمار نیز از آنان است، را نام می‌برد كه بهشت مشتاق و در انتظار آنها است.
ترمذی روایتی را دراین‌باره نقل كرده و آن را حسن دانسته است: حدثنا سُفْیَانُ بن وَكِیعٍ حدثنا ابی‌عن الْحَسَنِ بن صَالِحٍ عن ابی‌رَبِیعَهَ الأیادی عن الْحَسَنِ عن أَنَسِ بن مَالِكٍ قال قال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم إِنَّ الْجَنَّهَ لَتَشْتَاقُ إلى ثَلَاثَهٍ عَلِیٍّ وَعَمَّارٍ وَسَلْمَانَ قال هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ غَرِیبٌ لَا نَعْرِفُهُ إلا من حدیث الْحَسَنِ بن صَالِحٍ.
[210] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص667، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
ابی‌نعیم اصفهانی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا محمد بن أحمد بن الحسن ثنا جعفر بن محمد بن عیسى ثنا محمد ابن‌حمید ثنا إبراهیم بن المختار ثنا عمران بن وهب الطائی عن أنس بن مالك سمعت النبی صلى الله علیه وسلم یقول: اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی والمقداد وعماروسلمان؛ بهشت مشتاق چهار نفر است: علی (علیه‌السلام)، مقداد، عمار و سلمان.
[211] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج3، ص1329، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ابن‌ابی‌الحدید نیز در شرح نهج البلاغه چنین از ابن‌عمر روایت می‌كند: قال ابوعمر: ومن حدیث أنس عن النبی صلى الله علیه وسلم: اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی، وعمار، وسلمان، وبلال. انس از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند كه فرمودند: بهشت مشتاق چهار نفر است: علی (علیه‌السلام)، عمار، سلمان و مقداد.
[212] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج10، ص104.
ابن‌منظور همین روایت را از حذیفه نقل می‌كند كه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: وفی حدیث أخر عن حذیفه قال: سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول: ” اشتاقت الجنه إلى أربعه: علی، وسلمان، وابی‌ذر، وعمار بن یاسر.
[213] ابن‌منظور أفریقی مصری، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق، ج10، ص40.
ابن‌منظور مصری، متقی هندی و هیثمی در یك حدیث طولانی دیگر، این روایت را این چنین ذكر می‌كنند: قال: فأتاه جبریل فقال له: یا محمد، إن الجنه لتشتاق لثلاثه من أصحابك، … فمن هم یا نبی الله؟ قال: أنت منهم یا علی، وعمار بن یاسر، وسیشهد معك مشاهد بیناً فضلها عظیما خیرها، وسلمان وهو منا أهل البیت، وهو ناصح فاتخذه لنفسك.
در یكى از دیدارهائى كه «جبرئیل» با رسول اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) داشت، گفت: اى محمد! بهشت مشتاق دیدار سه تن از اصحاب تو هست. … یا نبى اللّه! آنها را براى ما معرفى فرما؟ پیغمبر (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) فرمود: علی تو یكى از آن سه تن هستى و یكى هم «عمّار بن یاسر» است كه بزودى در كارزارها تو را همراهى مى‌نماید كه فضل آن جهادها آشكار است و خیر و بركت آنها بسیار بزرگ مى‌باشد؛ نفر سوّم «سلمان» است كه از ما اهل‌بیت مى‌باشد و او شخص خیرخواهى است پس او را براى خودت نگهدار.
[214] ابن‌منظور أفریقی مصری، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق، ج10، ص41.
[215] متقی هندی، علاءالدین علی، كنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال،ج13، ص112، تحقیق: محمود عمر الدمیاطی، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت، الطبعه: الأولى، 1419هـ – 1998م.
[216] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص117، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
حور العین مشتاق او
نه‌تنها بهشت مشتاق دیدار او است بلكه حور العین نیز برای دیدار او لحظه شماری می‌كنند. هیثمی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره چنین نقل می‌كند: عن النبی صلى الله علیه وسلم قال ثلاثه تشتاق إلیهم الحور العین علی وعمار وسلمان؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: حور العین مشتاق سه نفر است: علی (علیه‌السلام)، عمار و سلمان.
[217] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص344، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
وی بعد از نقل این روایت گوید: رواه الطبرانی ورجاله رجال الصحیح غیر ابی‌ربیعه الإیادی وقد حسن الترمذی حدیثه؛ این را طبرانی نقل كرده است و رجالش همه صحیح است مگر ابی‌ربیعه كه ترمذی حدیث او را حسن دانسته است.
[218] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص344، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
ابی‌نعیم اصفهانی در معرفه الصحابه نیز این روایت چنین آورده است: ورواه سلمه بن الفضل الأبرش عن عمران مثله. وروى الحسن بن صالح عن ابی‌ربیعه عن الحسن عن أنس عن النبی صلی الله علیه وسلم قال: ثلاثه تشتاق إلیهم الحور: علی وعمار وسلمان.
[219] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج3، ص1329، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ملاك حق
طبرانی روایتی را درباره عمار از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: حدثنا محمد بن عبداللَّهِ الْحَضْرَمی ثنا ضِرَارُ بن صُرَدٍ ثنا عَلِیُّ بن هَاشِمٍ عن عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ عن سَالِمِ بن ابی‌الْجَعْدِ عن عَلْقَمَهَ عن عبداللَّهِ عَنِ النبی صلى اللَّهُ علیه وسلم قال إذا اخْتَلَفَ الناس كان بن سُمَیَّهَ مع الْحَقِّ؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هرگاه مردم در چیزی اختلاف كردند سراغ پسر سمیه بروند كه او با حق است.
[220] طبرانی، ابوقاسم سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، ج10، ص95.
ابن‌عبدالبر نیز می‌نویسد: وقال ابومسعود وطائفه لحذیفه حین احتضر وأعید ذكر الفتنه إذا اختلف الناس بمن تأمرنا قال علیكم بابن‌سمیه فإنه لن یفارق الحق حتى یموت أو قال فإنهدور مع الحق حیث دار؛ ابن‌مسعود و طائفه‌ای هنگام احتضار حذیفه به او گفتند هنگام فتنه و اختلاف بین مردم به چه كسی ما را ارجاع می‌دهی گفت: بر شما باد به پسر سمیه؛ زیرا او از حق جدا نمی‌شود تا مادامی كه بمیرد یا گفت همانا او به دور حق می‌چرخد هر كجا كه حق بچرخد.
[221] نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص1139، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
[222] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج10، ص105.
دشمنی با او دشمنی با خدا
یكی از ویژگی‌های منحصر به فرد عمار، این است كه خشم و غضب او، ملاك خشم و غضب خدا قرار گرفته شده است كه اینجا پیروان سقیفه باید پاسخ بدهند كه خشم و عدم بیعت عمار با ابوبکر آیا همان خشم و غضب خدا هست یا نیست؟
ابن‌ابی‌شیبه دراین‌باره چنین نقل می‌كند: حدثنا یزید بن هارون قال أخبرنا العوام‌بن حوشب عن سلمه بن كهیل عن علقمه عن خالد بن الولید قال كان بینی وبین عمار كلام‌فانطلق عمار یشكونی إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم فأتیت رسول الله صلى الله علیه وسلم وهو یشكونی فجعل عمار لا یزیده إلا غلظه ورسول الله صلى الله علیه وسلم ساكت فبكى عمار وقال یا رسول الله ألا تسمعه قال فرفع رسول الله صلى الله علیه وسلم رأسه فقال من عادى عمارا عاداه الله ومن أبغض عمارا أبغضه الله قال فخرجت فما كان شیء أبغض إلى من غضب عمار فلقیته فرضی.
خالد بن ولید روایت مى‌كند كه در یكى از اوقات، میان من و «عمار» گفتگوئى شد و به او پرخاش كردم. «عمار» بحضور رسول خدا (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) شرفیاب شد و از من شكایت كرد. طولى نكشید بحضور مبارك رسول خدا (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) شرفیاب شدم عمار كه داشت شكایت من را می‌كرد بر خشمش هم افزوده می‌شد و پیغمبر اكرم (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) همچنان ساكت بود كه عمار گریه كرد و گفت یا رسول الله آیا صدای او را نمی‌شنوی؟ دراینجا حضرت سرش را بالا گرفت و فرمودند هركس عمار را دشمن بدارد خدا را دشمن دانسته و هركس بر عمار خشم كند خدا را به خشم آورده است خالد گوید پس از محضر رسول خدا (صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) خارج شدم درحالی كه هیچ چیز نزد من از این مبغوض‌تر نبود كه كسی بر عمار خشم كند لذا عمار را دیدم (رضایت گرفتم) او هم راضی شد.
[223] ابن‌ابی‌شیبه کوفی، ابوبکر عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج6، ص386، تحقیق:کمال یوسف الحوت، ناشر:مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه:الأولی، 1409ه.
حاکم نیشابوری نیز این روایت را چنین نقل می‌كند: أخبرناه ابوالعباس محمد بن أحمد المحبوبی … قال فرفع النبی صلى الله علیه وسلم رأسه وقال من عادى عمارا عاداه الله ومن أبغض عمارا أبغضه الله قال خالد فخرجت فما كان شیء أحب إلی من رضى عمار فلقیته فرضی حدیث العوام‌بن الحوشب.
[224] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص441، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
حاكم بعد از نقل این حدیث می‌گوید: هذا حدیث صحیح الإسناد على شرط الشیخین.
[225] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص441، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
ابن‌ابی‌الحدید از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: قال ابوعمر: ومن حدیث خالد لن الولید، أن رسول الله صلى الله علیه وسلم قال: ” من أبغض عماراً أبغضه الله ” فما زلت أحبه من یومئذ؛ خالد گوید پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: كسی كه عمار را به خشم آورد خدا را به خشم آورده است بخاطر همین من او را از آن روزی كه حضرت این جمله را گفتند دوست دارم.
[226] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج10، ص104.
[227] نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص1138، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
ابن‌اثیر نیز در اسد الغابه چنین روایت می‌كند: أَنبأَنا ابویاسر بن ابی‌حبه … فرفع رسولُ الله رأْسه وقال: من عادى عماراً عاداه الله، ومن أَبغْضَ عماراً أَبغضه الله. قال خالد: فخرجت فما كان شیءٌ أَحبّ إِلیّ من رضا عمار، فلقیته فرضی.
[228] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن الأثیر، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج3، ص629.
ذهبی نیز چنین نقل می‌كند: وقال سلمه بن كهیل، عن علقمه، عن خالد بن الولید قال: كان بینی وبین عمار كلام، فأغلظت له، فشكانی إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم، فقال: من عادى عماراً عاداه الله، ومن أبغض عماراً أبغضه الله. رواه أحمد فی مسنده، عن یزید بن هارون، ثنا العوام‌عنه.
[229] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص574، تحقیق د. عمر عبدالسلام‌تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
مسند احمد نیز این روایت را با سند صحیح چنین نقل كرده است: 16860 – حدثنا عبدالله حدثنی ابی‌ثنا یزید … فرفع رسول الله صلى الله علیه و سلم رأسه وقال من عادى عمارا عاداهالله ومن أبغض عمارا أبغضه الله قال خالد فخرجت فما كان شیء أحب إلى من رضا عمار فلقیته فرضى قال عبدالله سمعته من ابی‌مرتین.
[230] ابوعبدالله شیبانی، أحمد بن حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل،ج28، ص12.
شیعیب ارنوؤط نیز این روایت را تصحیح كرده است. تعلیق شعیب الأرنؤوط: حدیث صحیح وهذا إسناد اختلف فیه على سلمه بن كهیل: وهو الحضرم.
[231] ابوعبدالله شیبانی، أحمد بن حنبل، مسند الإمام‌أحمد بن حنبل، ج28، ص13.
عمار مع الحق و الحق مع عمار
یكی از بزرگترین فضیلتی كه در روایات فراوان برای عمار ذكر شده است، حق مدار بودن عمار است كه این صفت بعد برای هیچ یك از اصحاب به غیر از حضرت علی (علیه‌السلام) نقل نشده است.
ابن‌کثیر دراین‌باره از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین روایت می‌كند: قال وسمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول لعمار یا عمار تقتللك الفئه الباغیه وأنت مذ ذاك مع الحق والحق معك یا عمار بن یاسر؛ راوی گوید از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند كه شنیدم حضرت به عمار فرمود: تو را فئه باغیه می‌كشند در حالی تو در آن زمان بر حقی و حق نیز با توست ای عمار.
[232] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل، البدایه والنهایه، ج7، ص306، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1401ه.
[233] ابی‌جراده، کمال‌الدین عمر، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، ج1، ص292، تحقیق: د. سهیل زکار، ناشر: دار الفکر بیروت.
سیوطی نیز دراین‌باره از حضرت علی (علیه‌السلام) هنگام كشته شدن عمار چنین نقل می‌كند: قَالَ عَلِیٌّ حِینَ قُتِلَ عَمَّارٌ رضیَ اللَّهُ عنهُ: إِنَّ امْرَأً مِنَ الْمُسْلِمِینَ لَمْ یَعْظُمْ عَلَیْهِ قَتْلُ ابن‌یَاسِرٍ وَتَدْخُلُ عَلَیْهِ الْمُصِیبَهُ المُوجِبَهُ لَغَیْرُ رَشِیدٍ، رَحِمَ اللَّهُ عَمَّاراً یَوْمَ أَسْلَمَ، وَرَحِمَ اللَّهُ عَمَّاراً یَوْمَ قُتِلَ، وَرَحِمَ اللَّهُ عَمّاراً یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً لَقَدْ رَأَیْتُ عَمَّاراً، وَمَا یُذْكَرُ مِنْ أَصْحَابِ رسولِ اللّهِ أَرْبَعَهٌ إِلاَّ كَانَ رَابِعاً، وَلاَ خَمْسَهٌ إِلاَّ خَامِساً، وَمَا كَانَ أَحَدٌ مِنْ قُدَمَاءِ أَصْحَابِ رسولِ اللّه شُكُّ أَنَّ عَمّاراً قَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّهُ، فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ وَلاَ اثْنَیْنِ، فَهَنِیئاً لِعَمَّارٍ بِالْجَنَّهِ وَلَقَدْ قِیلَ: إِنَّ عَمَّاراً مَعَ الْحَق، وَالْحَقُّ مَعَهدُورُ، عَمَّارٌ مَعَ الْحَق أَیْنَمَا دَارَ، وَقَاتِلُ عَمَّارٍ فِی النَّارِ.
چون عمار كشته شد، على (علیه‌السلام) فرمود: هر مسلمانى كه از مرگ عمار متأثر و افسرده نشود و آن را بزرگ نشمرد رشید نیست، خداوند عمار را رحمت كند در آن روزى كه اسلام آورد و خدایش رحمت كناد در روزى كه كشته شد و خدایش رحمت كناد در روزى كه برانگیخته مى‌شود. من عمار را در آن هنگام دیدم كه اگر چهار تن از اصحاب رسول خدا یاد مى‌شدند او نفر چهارم بود و اگر پنج تن یاد مى‌شدند او نفر پنجم بود، هیچ یك از اصحاب قدیمى پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در اینكه بهشت براى عمار واجب است تردید ندارد و در یك مورد و دو مورد نبوده كه بهشت بر او واجب شده است، و بهشت بر او گوارا باد. و گفته شده است كه عمار همواره با حق و حق با عمار است و عمار هر جا كه حق باشد او هم همراه آن است و كشنده عمار در آتش است.
[234] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج31، ص187.
بلاذری در أنساب الأشراف از حضرت علی (علیه‌السلام) چنین نقل می‌كند: وقال علی (علیه‌السلام)…..: فهنیئا له الجنه، عمار مع الحق أین دار، وقاتل عمار فی النار؛ حضرت فرمودند: بهشت گوارای عمار باد، عمار باحق است وهركجا كه بچرخد و قاتل عمار در آتش است.
[235] بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج1، ص174.
طبرانی نیز در المعجم الکبیر نقل چنین می‌نویسد: حدثنا محمد بن عبداللَّهِ الْحَضْرَمی ثنا ضِرَارُ بن صُرَدٍ ثنا عَلِیُّ بن هَاشِمٍ عن عَمَّارٍ الدُّهْنِیِّ عن سَالِمِ بن ابی‌الْجَعْدِ عن عَلْقَمَهَ عن عبداللَّهِ عَنِ النبی صلى اللَّهُ علیه وسلم قال إذا اخْتَلَفَ الناس كان بن سُمَیَّهَ مع الْحَقِّ؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هرگاه مردم در چیزی اختلاف كردند سراغ پسر سمیه بروند كه او با حق است.
[236] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان، المعجم الکبیر، ج10، ص95.
ابن‌اثیر نیز این روایت را ابن‌مسعود نقل می‌كند: وروى البیهقی عن الحاكم وغیره عن الأصم عن ابی‌بكر محمد بن إسحاق الصنعانی عن ابی‌الجواب عن عمار بن زریق عن عمار الذهبی عن سالم بن ابی‌الجعد عن ابن‌مسعود قال سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول لعمار إذا اختلف الناس كان ابن‌سمیه مع الحق؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: زمانی كه مردم اختلاف كردند حق با عمار است.
[237] ابن‌کثیر دمشقی، ابوالفداء إسماعیل، البدایه والنهایه، ج7، ص270، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1401ه.
برگزیننده بهترین امر
ذهبی در روایت صحیحی كه عایشه راوی آن است، چنین نقل می‌كند: وعن عائشه قالت: قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: عمار ما عرض علیه أمران إلا اختار أرشدهما؛ عایشه گوید پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: دو چیز بر عمار عرضه نشود مگر اینكه بهترین را برگزیند.
[238] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص575، تحقیق د. عمر عبدالسلام‌تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
وی در ادامه حدیث می‌نویسد: أخرجه النسائی والترمذی، وإسناده صحیح.
[239] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص575، تحقیق د. عمر عبدالسلام‌تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
از نجیبان
هنگامی‌كه عمر، عمار را به عنوان امیر به کوفه فرستاد در نامه‌ای كه نشان از نصب او به عنوان والی اهل كوفه بود، از او به نجبائ اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) یاد كرده است.
زهری دراین‌باره می‌نویسد: قال أخبرنا وكیع بن الجراح عن سفیان عن ابی‌إسحاق عن حارثه بن مضرب قال قرئ علینا كتاب عمر بن الخطاب أما بعد فإنی بعثت إلیكم عمار بن یاسر أمیرا وابن‌مسعود معلما ووزیرا وقد جعلت بن مسعود على بیت مالكم وإنهما لمن النجباء من أصحاب محمد من أهل بدر فاسمعوا لهما وأطیعوا واقتدوا بهما.
وکیع بن جراح از سفیان، از ابواسحاق، از حارثه بن مضرب نقل مى‌كند كه مى‌گفته است نامه عمر بن خطاب را براى ما خواندند كه در آن نوشته شده بود، من عمار بن یاسر را به امیرى و ابن‌مسعود را به وزیرى و معلمى براى شما فرستادم. ابن‌مسعود را بر بیت المال شما هم گماشتم و این دو از اصحاب نجیب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و از شركت كنندگان در بدر هستند، سخن آن دو را بشنوید و از آن دو اطاعت كنید و به آنها اقتدا كنید.
[240] زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج3، ص255، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابن‌ابی‌الحدید نیز دراین‌باره می‌نویسد: قال ابوعمر: وقد روى حارثه بن المضراب: قرأت كتاب عمر إلى أهل الكوفه: أما بعد، فإنی بعثت إلیكم عماراً أمیراً، و عبدالله بن مسعود معلماً ووزیراً، وهما من النجباء، من أصحاب محمد، فاسمعوا لهما، واقتدوا كما.
[241] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین، شرح نهج البلاغه، ج10، ص106.
سب او سب خدا
در روایاتی فراوان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دشنام دادن به عمار را عین دشنام دادن به خدا دانسته است.
حاکم نیشابوری در روایت صحیحی چنین نقل می‌كند: حدثنا ابوالعباس محمد بن یعقوب ثنا إبراهیم بن مرزوق ثنا ابوداود الطیالسی ثنا شعبه أخبرنی سلمه بن كهیل سمعت محمد بن عبدالرحمن بن یزید عن أبیه عن الأشتر عن خالد بن الولید قال كان بینی وبین عمار شیء فشكوته إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم من یسب عمارا یسبه الله ومن یعاد عمارا یعاده الله؛ خالد گوید بین من و عمار اختلافی افتاد پس من به حضرت شكایت كردم كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هركس به عمار دشنام دهد خدا او را دشنام خواهد داد و هر كه با عمار دشمنى ورزد خدا با او دشمنى خواهد ورزد.
[242] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، ج3، ص439، طبعه مزیده بفهرس الأحادیث الشریفه، دارالمعرفه، بیروت،1342ه.
و در ادامه می‌گوید: صحیح الإسناد ولم یخرجاه.
[243] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، ج3، ص439، طبعه مزیده بفهرس الأحادیث الشریفه، دارالمعرفه، بیروت،1342ه.
نسائی نیز در روایتی چنین نقل می‌كند: أخبرنا محمد بن غیلان قال أنا ابوداود عن شعبه عن سلمه قال سمعت محمد بن عبدالرحمن بن یزید یحدث عن أبیه عن الأشتر عن خالد بن الولید قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم من یعاد عمارا یعاده الله ومن یسب عمارا یسبه الله؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هر كه با عمار دشمنى ورزد خداى عزّوجلّ با او دشمنى خواهد ورزید هر كس به عمار دشنام دهد خدا او را دشنام خواهد داد.
[244] نسائی، ابوعبدالرحمن أحمد بن شعیب، السنن الکبری، ج7، ص357.
طبری نیز چنین نقل می‌كند: فقال رسول الله: خالد لا تسب عمارا فإنه من سب عمارا سبه الله ومن أبغض عمارا أبغضه الله ومن لعن عمارا لعنه الله؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به خالد فرمودند: عمار را دشنام نده زیرا هركس او را دشنام گوید خدا او را دشنام گوید (كنایه از عذاب و خشم) و هركس عمار را لعن كند خدا لعنش می‌كند.
[245] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج5، ص148، ناشر:دار الفکر، بیروت – 1405ه.
طبرانی نیز می‌نویسد: فقال یا خَالِدُ لا تَسُبَّ عَمَّارًا فإنه من سَبَّ عَمَّارًا سَبَّهُ اللَّهُ وَمَنْ یُبْغِضُ عَمَّارًا أَبْغَضَهُ وَمَنْ سَفَّهَ عَمَّارًا سَفَّهَهُ اللَّهُ فقال خَالِدٌ یا رَسُولَ اللَّهِ اسْتَغْفِرْ لی یا رَسُولَ اللَّهِ فَوَاللَّهِ ما مَنَعَنِی أَنْ أُحِبَّهُ إِلا تَسْفِیهی إِیَّاهُ قال خَالِدٌ فما من ذُنُوبِی شَیْءٌ أَخْوَفَ عِنْدِی من تَسْفِیهی عَمَّ.
[246] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان، المعجم الکبیر، ج4، ص112، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبه الزهراء – الموصل، الطبعه:الثانیه، 1404ه – 1983م.
وی همچنین نقل می‌كند: حدثنا عبداللَّهِ بن أَحْمَدَ بن حَنْبَلٍ ثنا محمد بن عبدالْوَهَّابِ الْحَارِثِیُّ ثنا عَمْرُو بن ثَابِتٍ عن عبدالرحمن بن عَابِسٍ عن عَمِّهِ مَخْرَمَهَ بن رَبِیعَهَ عَنِ الأَشْتَرِ قال حدثنی خَالِدُ بن الْوَلِیدِ قال سَبنی‌عَمَّارٌ فی عَهْدِ النبی صلى اللَّهُ علیه وسلم فَجِئْتُ إلى رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم فقلت یا رَسُولَ اللَّهِ لَوْلاكَ ما سَبنی‌بن سُمَیَّهَ فقال مَهْلا یا خَالِدُ من سَبَّ عَمَّارًا سَبَّهُ اللَّهُ وَمَنْ حَقَّرَ عَمَّارًا حَقَّرَهُ اللَّهُ.
[247] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان، المعجم الکبیر، ج4، ص112، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبه الزهراء – الموصل، الطبعه:الثانیه، 1404ه – 1983م.
ثعلبی نیز چنین نقل می‌كند:فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم یا خالد كف عن عمار فإنه من یسبّ عماراً یسبّه الله ومن یبغض عماراً یبغضه الله، فقام‌عمار وتبعه خالد فأخذ بثوبه وسأله أن یرضى عنه فرضی عنه؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به خالد فرمودند: دست از عمار بردار زیرا هركس عمار را سب كند خدا سبش می‌كند و كسی كه نسبت به عمار بغض داشته باشد خدا نیز مبغوض اوست در اینجا بود كه عمار بلند شد رفت و خالد نیز پشت سرش رفت و لباسش را گرفت و از او درخواست حلالیت كرد او هم راضی شد.
[248] ثعلبی نیسابوری، ابوإسحاق أحمد، الکشف والبیان، ج3، ص335، تحقیق:الإمام‌ابی‌محمد بن عاشور، مراجعه وتدقیق الأستاذ نظیر الساعدی، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه:الأولی، 1422ه-2002م.
وی این جریان رفتار خالد با عمار را در ذیل این آیه: «یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أطِیعُوا اللهَ وَأطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأمْرِ مِنْكُمْ» نقل كرده و بعد می‌گوید: وأنزل الله هذه الآیه وأمر بطاعه أولی الأمر؛ خدا این آیه را نازل كرده و امر به اطاعت از اولی الامر كرده است.
[249] ثعلبی نیسابوری، ابوإسحاق أحمد، الکشف والبیان، ج3، ص335، تحقیق:الإمام ابی‌محمد بن عاشور، مراجعه وتدقیق الأستاذ نظیر الساعدی، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت، الطبعه:الأولی، 1422ه-2002م.
لعن کننده او، ملعون خدا
طبری در تفسیر درباره لعن عمار چنین نقل می‌كند: فاستبا عند رسول الله فقال خالد یا رسول الله أتترك هذا ال عبدالأجدع یسبنی فقال رسول الله: خالد لا تسب عمارا فإنه من سب عمارا سبه الله ومن أبغض عمارا أبغضه الله ومن لعن عمارا لعنه الله. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به خالد فرمودند: عمار را دشنام نده زیرا هركس او را دشنام دهد خدا دشنامش می‌دهد و كسی كه نسبت به عمار كینه و بغض كند خدا از او مبغوض است و كسی كه او را لعن كند خدا لعنش می‌كند.
[250] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج7، ص178.
ابن‌کثیر نیز چنین نقل می‌كند: فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم یا خالد لا تسب عمارا فإنه من سب عمارا یسبه الله ومن یبغض عمارا یبغضه الله ومن یلعن عمارا لعنه الله.
[251] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل بن عمر القرشی، تفسیر القرآن العظیم، ج3، ص290.
[252] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌القاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج43، ص401، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
تحقیر کننده او، تحقیرشونده خدا
طبرانی دراین‌باره چنین از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل می‌كند: حدثنا عبداللَّهِ بن أَحْمَدَ بن حَنْبَلٍ ثنا محمد بن عبدالْوَهَّابِ الْحَارِثِیُّ ثنا عَمْرُو بن ثَابِتٍ عن عبدالرحمن بن عَابِسٍ عن عَمِّهِ مَخْرَمَهَ بن رَبِیعَهَ عَنِ الأَشْتَرِ قال حدثنی خَالِدُ بن الْوَلِیدِ قال سَبنی‌عَمَّارٌ فی عَهْدِ النبی صلى اللَّهُ علیه وسلم فَجِئْتُ إلى رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم فقلت یا رَسُولَ اللَّهِ لَوْلاكَ ما سَبنی بن سُمَیَّهَ فقال مَهْلا یا خَالِدُ من سَبَّ عَمَّارًا سَبَّهُ اللَّهُ وَمَنْ حَقَّرَ عَمَّارًا حَقَّرَهُ اللَّهُ؛ خالد گوید عمار من را در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دشنام داد آمدم به محضر حضرت و گفتم ای رسول الله اگر تو نبودی عمار من را دشنام نمی‌داد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند این طور نیست ای خالد هركس دشنام دهد عمار را خدا او را دشنام دهد و هر كس تحقیر نماید (كوچك بشمارد) عمار را خدا او را تحقیر نماید.
[253] طبرانی، ابوالقاسم سلیمان، المعجم الکبیر، ج4، ص112، تحقیق:حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر:مکتبه الزهراء – الموصل، الطبعه:الثانیه، 1404ه – 1983م.
سیوطی نیز چنین نقل روایت می‌كند: عن خالد بن الْولید عَنْهُ: ( أَنَّهُ أَتاى النَّبِیَّ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْلاَ أَنْتَ مَا سَبنی ابن‌سُمَیَّهَ، فَقَالَ: مَهْلاً یَا خَالِدُ مَنْ سَبَّ عَمَّارَاً سَبَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ حَقَرَ عَمَّارَاً حَقَرَهُ اللَّهُ، وَمَنْ سَفِهَ عَمَّارَاً سَفِهَهُ اللَّهُ )؛ خالد گوید عمار من را در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دشنام داد آمدم به محضر حضرت و گفتم ای رسول الله اگر تو نبودی عمار من را دشنام نمی‌داد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند این طور نیست ای خالد هر كس دشنام دهد عمار را خدا او را دشنام دهد و هر كس تحقیر نماید (كوچك بشمارد) عمار را خدا او را تحقیر نماید و هر كس عمار را به سفاهت نسبت دهد خدا او را تسفیه (نادان) كند.
[254] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج34، ص423.
بغض به او، مبغوض خدا
طبری در تفسیر درباره بغض و كینه نسبت به عمار چنین نقل می‌كند: فاستبا عند رسول الله فقال خالد یا رسول الله أتترك هذا ال عبدالأجدع یسبنی فقال رسول الله: خالد لا تسب عمارا فإنه من سب عمارا سبه الله ومن أبغض عمارا أبغضه الله ومن لعن عمارا لعنه الله.
[255] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج5، ص148، ناشر:دار الفکر، بیروت – 1405ه.
ابن‌كثیر نیز چنین نقل می‌كند: فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم یا خالد لا تسب عمارا فإنه من سب عمارا یسبه الله ومن یبغض عمارا یبغضه الله ومن یلعن عمارا لعنه الله.
[256] ابن‌کثیر دمشقی، ابوالفداء إسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج3، ص290، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1401ه.
[257] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌القاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج43، ص401، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
سفیه داننده او، سفیه شده خدا
سیوطی روایتی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل می‌كند: عن خالد بن الْولید عَنْهُ: ( أَنَّهُ أَتاى النَّبِیَّ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ لَوْلاَ أَنْتَ مَا سَبنی ابن‌سُمَیَّهَ، فَقَالَ: مَهْلاً یَا خَالِدُ مَنْ سَبَّ عَمَّارَاً سَبَّهُ اللَّهُ، وَمَنْ حَقَرَ عَمَّارَاً حَقَرَهُ اللَّهُ، وَمَنْ سَفِهَ عَمَّارَاً سَفِهَهُ اللَّهُ ).
خالد گوید عمار من را در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دشنام داد آمدم به محضر حضرت و گفتم ای رسول الله اگر تو نبودی عمار من را دشنام نمی‌داد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند این طور نیست ای خالد هر كس دشنام دهد عمار را خدا او را دشنام دهد و هر كس تحقیر نماید (كوچك بشمارد) عمار را خدا او را تحقیر نماید و هر كس عمار را بسفاهت نسبت دهد خدا او را تسفیه (نادان) كند.
[258] سیوطی، جلال‌الدین ابوالفضل، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج34، ص423.
حرام بر آتش
ذهبی در روایتی از حضرت علی (علیه‌السلام) درباره حرام بودن گوشت و خون عمار در آتش چنین نقل می‌كند: وعن علی قال: قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: دم عمار ولحمه حرام على النار؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: خون و گوشت عمار بر آتش حرام است.
[259] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج3، ص575،تحقیق د. عمر عبدالسلام‌تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی – لبنان/ بیروت، الطبعه:الأولی، 1407ه – 1987م.
هیثمی نیز روایتی در این مضمون این‌چنین آورده است: وعن علی قال سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول دم عمار ولحمه حرام على النار أن تطعمه.
[260] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ج9، ص295، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
وی بعد از نقل این روایت می‌گوید: رواه البزار ورجاله ثقات وفی بعضهم ضعف لا یضر؛ رجالش این حدیث از ثقات هستند و ضعف بعضی از راویان ضرر به صحت روایت نمی‌زند.
سرشار از ایمان
هیثمی در روایت صحیحی از پیامبر درباره ایمان عمار چنین نقل می‌كند: وعن عائشه أنها قالت ما أحد من اصحاب رسول الله صلى الله علیه وسلم إلا لو شئت لقلت فیه ما خلا عمارا فإنی سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول ملئ إیمانا إلى مشاشه؛ عایشه گوید: احدی از صحابه نبود مگر اینكه ما درباره او چیزی می‌گفتیم مگر عمار كه شنیدم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) درباره او می‌فرمود: سرشت و وجود عمار پر از ایمان است.
[261] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص295، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
وی در ادامه حدیث می‌گوید: رواه البزار ورجاله رجال الصحیح.
[262] هیثمی، ابوحسن نورالدین علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج9، ص295، ناشر:دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی – القاهره، بیروت – 1407ه.
قاتل و دشمن عمار در آتش
حاکم در روایت صحیحی درباره این موضوع كه قاتل و دشمن عمار در آتش است چنین نقل روایت می‌كند: حدثنا ابو عبدالله محمد بن یعقوب الحافظ ثنا یحیى بن محمد بن یحیى ثنا عبدالرحمن بن المبارك ثنا المعتمر بن سلیمان عن أبیه عن مجاهد عن عبدالله بن عمرو أن رجلین أتیا عمرو بن العاص یختصمان فی دم عمار بن یاسر وسلبه فقال عمرو خلیا عنه فإنی سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول اللهم أولعت قریش بعمار إن قاتل عمار وسالبه فی النار.
ابن‌عمر نقل می‌كند دو نفر درباره خون و سلب (حسب و نسب) عمار به نزاع برخواسته و به پیش عمرو بن عاص رفتند عمر گفت از عمار دست بردارید زیرا شنیدم كه رسول خدا (صلى‌اللّه‌علیه‌وآله) می‌فرمود: پروردگارا قریش (در آزار) عمّار حریص است، همانا كشنده عمّار و سلب كننده او در آتش است.
[263] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص437، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
وی بعداز نقل روایت می‌گوید: وتفرد به عبدالرحمن بن المبارك وهو ثقه مأمون عن معتمر عن أبیه فإن كان محفوظا فإنه صحیح على شرط الشیخین ولم یخرجاه وإنما رواه الناس عن معتمر عن لیث عن مجاهد.
[264] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص437، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
دارای فضائل فراوان
فضائل عمار چنان فراوان است كه ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه از ابوعمر درباره اقرار او به مناقب عمار چنین نقل می‌كند: قال ابوعمر: وفضائل عمار كثیره جداً یطول ذكرها؛ فضائل عمار حقیقتا فراوان است كه ذكر آن به درازا می‌كشد.
[265] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج10، ص104.
بنابراین، تخلف چنین صحابه جلیل القدر از بیعت ابوبکر كه همیشه به دور حق می‌چرخد و او ملاك حق بود، آیا این، شبهه‌ای را در ذهن انسان ایجاد نمی‌كند كه ابوبكر و حزبشان بر باطل بوده و از حق جدا بودند؟ آیا تخلف او، ادعای اجماعی بودن خلافت ابوبكر را زیر سؤال نمی‌برد؟
سعد بن عباده
از جمله افرادی كه با ابوبكر بیعت نكرد، سعد بود كه تا آخر عمر نه‌تنها با ابوبكر بلكه با عمر نیز بیعت نكرد.
منابع مخالفت
سعد بن عباده از جمله افرادی بود که با ابوبکر بیعت نکرد و با او به مخالفت پرداخت که در منابع شیعه و سنی موجود است که به آن اشاره میکنیم؛
طبری
طبری متوفای 310 درباره تخلف سعد از بیعت چنین می‌نویسد:
فأدخلوه فی داره وترك أیاما ثم بعث إلیه أن أقبل فبایع فقد بایع الناس وبایع قومك فقال أما والله حتى أرمیكم بما فی كنانتی من نبلی وأخضب سنان رمحی وأضربكم بسیفی ما ملكتهدی وأقاتلكم بأهل بیتی ومن أطاعنی من قومی‌فلا أفعل وایم الله لو أن الجن اجتمعت لكم مع الإنس ما بایعتكم حتى أعرض على ربی وأعلم ما حسابی‌فلما أتى ابوبكر بذلك قال له عمر لا تدعه حتى یبایع فقال له بشیر بن سعد إنه قد لجوأبى ولیس بمبایعكم حتى یقتل ولیس بمقتول حتى یقتل معه ولده وأهل بیته وطائفه من عشیرته فاتركوه فلیس تركه بضاركم إنما هو رجل واحد فتركوه وقبلوا مشوره بشیر بن سعد واستنصحوه لما بدا لهم منه فكان سعد لا یصلی بصلاتهم ولا یجمع معهم ویحجولا یفیض معهم بإفاضتهم فلم یزل كذلك حتى هلك ابوبكر رحمه الله.
سعد را به خانه‌اش بردند و چند روز بعد كسی پیش او فرستادند كه بیا بیعت كن كه همه مردم بیعت كرده‌اند. جواب سعد چنین بود كه: «بخدا بیعت نكنم تا هر چه تیر در تیردان دارم بیندازم و سرنیزه‌ام را خونین كنم، و چندان كه بتوانم با شمشیر شما را بزنم و به كمك خاندان و پیروان خویش با شما جنگ كنم، بخدا اگر جنیان و انسیان با شما هم‌دست شوند بیعت نكنم تا به پیشگاه خدا روم و حساب خویش بدانم.» و چون جواب وى را با ابوبكر بگفتند عمر گفت: «ولش نكن تا بیعت كند.»
اما بشیر بن سعد گفت: «وى لج كرده و بیعت نمى‌كند تا كشته شود و كشته نشود مگر آنكه فرزندان و كسان و جمعى از قوم وى كشته شوند، كارش نداشته باشید كه براى شما ضررى ندارد كه كسى بیشتر نیست.» مشورت بشیر را پذیرفتند و متعرض سعد نشدند و او در نماز جماعت حضور نمى‌یافت و در جمع آنها نمى‌آمد. و چون به حج مى‌رفت در مواقف با قوم همراه نمى‌شد. و چنین بود تا ابوبكر رحمه الله بمرد.
[266] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص459.
ابن‌تیمیه
ابن‌تیمیه متوفای 728 نیز درباره مخالفت سعد از بیعت با ابوبكر چنین می‌گوید: ونحن نعلم یقینا أن أبا بكر لم یقدم على علی والزبیر بشیء من الأذى بل ولا على سعد بن عباده المتخلف عن بیعته أولا وآخرا؛ و ما به یقین می‌دانیم كه ابابكر اقدامی برای اذیت علی (علیه‌السلام) و زبیر نكرد؛ بلكه سعد بن عباده را كه از بیعت تخلف كرد نیز اذیت نكرد.
[267] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص291، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
در جای دیگر هم به تخلف سعد از بیعت اشاره می‌كند و می‌گوید: الثالث أن یقال قد علم بالتواتر أن المسلمین كلهم اتفقوا على مبایعه عثمان لم یتخلف عن بیعته أحد مع أن بیعه الصدیق تخلف عنها سعد بن عباده ومات ولم یبایعه ولا بایع عمر ومات فی خلافه عمر؛ سوم اینكه به تواتر معلوم است كه مسلمانان در بیعت با عثمان اتفاق داشتند و احدی از آن تخلف نكرد هرچند در بیعت ابوبكر سعد بن عباده تخلف كرد و از دنیا رفت و با ابوبکر و عمر بیعت نكرد و در زمان خلافت عمر از دنیا رفت.
[268] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص314، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
و همچنین می‌گوید: وأما ابوبكر فتخلف عن بیعته سعد لأنهم كانوا قد عینوه للإماره فبقی فی نفسه ما یبقى فی نفوس البشر ولكن هو مع هذا رضی الله عنه لم یعارض ولم یدفع حقا ولا أعان على باطل؛ اما درباره ابوبكر این كه سعد از بیعت با تخلف كرد زیرا انصار او را برای امارت معین كرده بودند ولی این آرزو مانند آرزوهای بشری در دل سعد ماند ولكن ابوبكر با این حال با حقش را دفع نكرد و بر باطل نیز كمك نكرد.
[269] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج1، ص536، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
ابن‌تیمیه در جایی درباره تخلف سعد از بیعت به این نكته اشاره می‌كند كه ابابكر از این كار سعد ناراحت نشد و او را مجبور به بیعت نكرد: فإن الصدیق رضی الله عنه لم یقاتل أحدا على طاعته ولا ألزام أحدا بمبایعته ولهذا لما تخلف عن بیعته سعد لم یكرهه على ذلك؛ همانا ابوبكر با احدی درباره اطاعت خودش جنگ نكرد و كسی را مجبور به بیعت نكرد و لذا وقتی كه سعد از بیعتش تخلف كرد از این كار سعد بدش نیامد.
[270] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج4، ص495، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
همچنین در جلد 7 منهاج السنه، سعد را تنها كسی معرفی می‌كند كه از بیعت با ابوبكر سرپیچی كرد: و لم یتخلف عن بیعته إلا سعد بن عباده و إما علی و سائر بنی‌هاشم فلا خلاف بین الناس انهم بایعوه لكن تخلف فانه كان یرید الإمره لنفسه رضی الله عنهم أجمعین؛ از بیعت ابوبكر كسی تخلف نكرد مگر سعد ولی علی (علیه‌السلام) و سایر بنی‌هاشم شكی در بین مردم نیست كه بیعت كردند ولی سعد بخاطر اینكه آرزوی خلافت را در سر داشت تخلف كرد.
[271] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج7، ص450، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
وی دوباره عدم بیعت سعد را چنین بیان می‌كند: وقد تخلف عن بیعته سعد بن عباده فما آذاه بكلمه فضلا عن فعل وقد قیل إن علیا وغیره امتنعوا عن بیعته سته أشهر فما أزعجهم ولا ألزمهم بیعته فهل هذا كله إلا من كمال ورعه عن أذى الأمه وكمال عدله وتقواه؛ به تحقیق سعد از بیعت ابوبكر تخلف كرد و بخاطر این كارش كسی او را نه لسانا و نه عملا اذیت نكرد گفته شده كه علی (علیه‌السلام) و غیر او شش ماه از بیعت امتناع كردند و به خاطر این كارشان كسی آنها را ناراحت نكرده و مجبور به بیعت نكردند آیا این كار غیر از كمال تقوای ابوبكر را نشان می‌دهد كه اذیت مردم نمی‌كرد.
[272] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص270، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
در جای دیگر ابن‌تیمیه تخلف سعد از بیعت را متذكر شده و علت قتل او را نیز یادآور میشود: وعمر وابوعبیده وأمثالهما من خیار المهاجرین وكانا من أعظم أعوان الصدیق وهؤلاء أفضل من سعد بن عباده الذی تخلف عن بیعته وعن القیام على أهل الإفك وعزله عن الإماره یوم فتح مكه وقد روی أن الجن قتله وإن كان مع ذلك من السابقین الأولین من أهل الجنه؛ عمر، ابوعبیده و امثال آن دو از برگزیده‌گان مهاجرین بودند و از بزر گترین یاوران ابوبكر به شمار می‌رفتند و آنها از سعد كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرده و درباره اهل افک قیام نكرد، افضل‌تر بودند و او را در روز فتح مکه از فرماندهی عزل كرد و روایت شده كه سعد توسط جن كشته شد ولی با همه اینها او از سابقین اهل بهشت است.
[273] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص581، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
ابن‌تیمیه همچنین تخلف سعد از بیعت را پذیرفته و آن را مخل به این اجماع ندانسته و می‌گوید: ولو قدر أن عمر وطائفه معه بایعوه وامتنع سائر الصحابه عن البیعه لم یصر إماما بذلك وإنما صار إماما بمبایعه جمهور الصحابه الذین هم أهل القدره والشوكه ولهذا لم یضر تخلف سعد بن عباده لأن ذلك لا یقدح فی مقصود الولایه فإن المقصود حصول القدره والسلطان اللذین بهما تحصل مصالح الإمامه وذلك قد حصل بموافقه الجمهور على ذلك.
و اگر مقدر بر این بود كه عمر و گروهی با ابوبکر بیعت كردند و بقیه صحابه از بیعت امتناع كردند این موجب ثبوت امامت و خلافت ابوبكر نمی‌شود در حالی كه جزء این نیست كه ابوبكر با بیعت اجماع صحابه‌ای كه از اهل منزلت و شوكت و بزرگی بودند به امامت و حکومت رسید لذا تخلف سعد بن عباده به این امامت ضرری نمی‌زند و با هدف ولایت منافات ندارد؛ زیرا هدف، حصول قدرت و شوكت است كه مصالح امامت را برآورده می‌كند و این‌هم با موافقت اجماع حاصل شد.
[274] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج1، ص530، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
ابن‌تیمیه كه اجماع اهل قدرت و شوكت (اهل حل و عقد) را ملاك ثبوت امامت ابوبكر می‌داند، حال سوالی كه از وی داریم این است كه آیا سعد بن عباده كه رئیس بزرگترین طایفه در مدینه بود جزء اهل قدرت و شوكت بوده یا نه؟ اگر بوده پس با اقرار خودتان كه از بیعت ابوبكر تخلف كرده، اثبات اجماع اهل و عقد در بیعت ابوبكر رد میشود.
نكته‌ای كه در گفتار ابن‌تیمیه درباره بیعت سعد به چشم می‌خورد و نباید از آن غفلت كرد این است كه وی ادعا كرده است كه بیعت اجباری در كار نبوده است و سعد هم كه از بیعت تخلف كرد، ابابكر و اطرافیان متعرض او نشدند و از عدم بیعت سعد نیز ناراحت نشدند و او در آخر توسط جنیان كشته شد با این توضیح می‌خواهیم بدانیم آیا حقیقت همین است كه ابن‌تیمیه گفته است یا چیز دیگری است كه وی آن را پنهان می‌كند؟
عدم بیعت با عمر
ابن‌تیمیه، بیعت عمر را نیز اجماعی دانسته و تنها كسی را كه از بیعت عمر تخلف كرد، سعد دانسته و گوید: وأما علی وبنو هاشم فكلهم بایعه باتفاق الناس لم یمت أحد منهم إلا وهو مبایع له لكن قیل علی تأخرت بیعته سته أشهر وقیل بل بایعه ثانی یوم وبكل حال فقد بایعوه من غیر إكراه ثم جمیع الناس بایعوا عمر إلا سعدا لم یتخلف عن بیعه عمر أحد لابنو هاشم ولا غیرهم.
اما علی (علیه‌السلام) و تمام بنی‌هاشم به اتفاق مردم با ابوبكر بیعت كردند و هیچكس از آنها از دنیا نرفت مگر اینكه بیعت ابوبكر را بر گردن داشت لكن گفته شده كه علی (علیه‌السلام) شش ماه بیعت را تاخیر انداخت و گفتگو شده كه در روز دوم بیعت كرد ولی در هر صورت بدون اجبار با ابوبكر بیعت كردند سپس اجماع مردم با عمر بیعت كردند غیر از سعد بن عباده و كسی از این بیعت نه بنی‌هاشم و نه دیگران تخلف نكردند.
[275] ابن‌تیمیه حرانی حنبلی، ابوعباس أحمد عبدالحلیم، منهاج السنه النبویه، ج8، ص330، تحقیق:د. محمد رشاد سالم، ناشر:مؤسسه قرطبه، الطبعه:الأولی، 1406ه.
هجوم بر او
بعد از اینكه عده‌ای با ابوبكر بیعت كردند و سعد تخلف كرد، به طرف سعد یورش برده او را زیر دست و پا له كردند.
بخاری به نقل از عمر گوید: وَنَزَوْنَا على سَعْدِ بن عُبَادَهَ فقال قَائِلٌ منهم قَتَلْتُمْ سَعْدَ بن عُبَادَهَ فقلت قَتَلَ الله سَعْدَ بن عُبَادَهَ. بر سعد بن عباده هجوم بردیم، یكى از آنها گفت: سعد را كشتید. من گفتم: خدا سعد را بكشد بخدا ما هیچ‌كارى بهتر و نیرومندتر از بیعت ابى‌بكر ندیدیم.
[276] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد، صحیح البخاری، ج8، ص168.
طبری دراین‌باره می‌نویسد: وكادوا یطؤون سعد بن عباده فقال ناس من أصحاب سعد اتقوا سعدا لا تطؤوه فقال عمر اقتلوه قتله الله ثم قام على رأسه فقال لقد هممت أن أطأك حتى تندر عضدك؛ جمعى كه اطراف سعد بن عباده بودند فریاد زدند: مواظب باشید كه سعد را لگدمال نكنید! عمر پاسخ داد: او را بكشید كه خدا او را بكشد. آنگاه بر بالین سعد ایستاد و گفت: مى‌خواهم چنان تو را پایمال كنم كه اعضایت درهم شكند.
[277] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص459.
همچنین ابن‌ابی‌الحدید نیز دراین‌باره چنین نقل می‌كند: ووطى الناس فراش سعد، فقیل: قتلتم سعدا. فقال عمر: قتل الله سعدا!؛ مردم سعد را زیر پا لگد مال كردند به آنها گفته شد سعد را كشتید عمرگفت: خدا سعد را كشت.
[278] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص40.
طبری نیز دراین‌باره می‌نویسد: قلت لابی‌بكر ابسط یدك أبایعك فبسط یده فبایعته وبایعه المهاجرون وبایعه الأنصار ثم نزونا على سعد حتى قال قائلهم قتلتم سعد بن عباده فقلت قتل الله سعدا وإنا والله ما وجدنا أمرا هو أقوى من مبایعه ابی‌بكر خشینا إن فارقنا القوم ولم تكن بیعه أن یحدثوا بعدنا بیعه فإما أن نتابعهم على ما نرضى أو نخالفهم فیكون فساد؛ عمر گوید: من به ابى‌بكر گفتم: دست خود را دراز كن كه با تو بیعت كنم او هم دست داد و من با او بیعت نمودم و مردم هم بیعت كردند. سپس بر سعد بن عباده هجوم بردیم، یكى از آنها گفت: سعد را كشتید. من گفتم: خدا سعد را بكشد بخدا ما هیچ كارى بهتر و نیرومندتر از بیعت ابوبکر ندیدیم زیرا ترسیدم از آن مردم جدا شویم و كار بیعت را یكسره نكنیم آنها بیعت دیگرى را انجام دهند آنگاه ما ناگزیر خواهیم بود بچیزى كه پسند ما نباشد از آنها پیروى كنیم یا با آنها بستیزیم آن وقت فتنه بر پا و فساد ظاهر و غالب میشود.
[279] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص446.
[280] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج2، ص25.
بنابراین، ادعای ابن‌تیمیه كه بیعت اجباری در كار نبوده و كسی بخاطر عدم بیعت مورد آزار و اذیت قرار نگرفت، مورد قبول نیست؛ زیرا نه‌تنها مخالفین حکومت آزار می‌دیدند بلكه همیشه مورد پیگرد حكومت بودند و نمونه آن سعد است كه بخاطر عدم بیعت، بر او هجوم بردند.
مرگ مشكوك او
بلاذری درباره كشته شدن سعد چنین می‌گوید: ومات بحوران فجأه لسنه مضت من خلافه عمر. ویقال انه امتنع من البیعه لابی‌بكر فوجه إلیه رجلا لیأخذ علیه البیعه وهو بحوران من أرض الشأم. فأباها، فرماه فقتله؛ سعد در حوران به طور ناگهانی بعد از یك سال از خلافت عمر مرد و گفته می‌شد كه او از بیعت با ابوبكر امتناع كرد عمر مردی را برای گرفتن بیعت به سوی سعد فرستادند در حالی كه او در حوران كه سرزمینی از شام بود ولی او از بیعت امتناع كرد در این حال آن مرد با تیری او را به قتل رساند.
[281] بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج1، ص250.
و در جای دیگر از كتابش با توضیح بیشتری قتل سعد را چنین تشریح می‌كند: حدثنی روح بن عبدالمؤمن، حدثنی علی بن المدائنی، عن سفیان بن عیینه، عن عمرو بن دینار، عن ابی‌صالح. أن سعد بن عباده خرج إلى الشام فقتل بها. المدائنی، عن ابن‌جعدبه، عن صالح بن كیسان، وعن ابی‌مخنف، عن الكلبی وغیرهما. أن سعد بن عباده لم یبالع أبا بكر، وخرج إلى الشأم. فبعث عمرُ رجلاً وقال: ادعه إلى البیعه واختل له، وإن أبى فاستعن بالله علیه. فقدم الرجلُ الشأم، فوجد سعداً فی حائط بحوارین، فدعاه إلى البیعه، فقال: لا أبایع قرشیاً أبداً. قال: فإنی أقاتلك. قال: وإن قاتلتنی. قال: أفخارج أنت مما دخلت فیه الأمه؟ قال: أما من البیعه فإنی خارج، فرماه بسهم فقتله. ورُوی أن سعداً رُمی‌فی حمام. وقیل: كان جالساً یبول، فرمته الجن فقتلته. وقال قائلهم: قتلنا سیدَ الخزرجسعدَ بن عباده… رمیناه بسهمین فلم تُخْطِ فؤاده
ابی‌صالح گوید همانا سعد به طرف شام خارج شد و در آنجا كشته شد. و مدائنی از ابن‌جعده او از صالح و از ابی‌مخنف و او هم از كلبی و…..نقل می‌كند كه سعد با ابوبكر بیعت نكرد تا اینكه به شام رفت عمر مردی را فرستاد و گفت او را به بیعت دعوت كن و او را فریب بده و اگر امتناع كرد از خدا بر علیه او كمك می‌خواهم مرد به شام رسید دید كه سعد در باغی در حوران است او را به بیعت فراخواند ولی سعد گفت: با قریش تا ابد بیعت نمیكنم فرستاده عمر گفت: پس تورا می‌كشم سعد گفت اگر من را بكشی باز بیعت نمیكنم آن مرد به سعد گفت تو از آنچه كه امت در آن داخل شده خارج شدی؟ سعد گفت از بیعت بله خارج شدم در اینجا آن مرد با تیری سعد را كشت و روایت شده كه در حمام تیر به او خورد و طبق قولی گفته شده كه او در حال ایستاده بول می‌كرد كه در این حال جن او را كشت و قائلین با این قول از زبان جنیان این شعر را درباره سعد سروده‌اند: «ما سرور خزرج، سعد بن عباده را كشتیم و او را با دو تیر زدیم و قلب وى را به خوبى نشانه گرفتیم.
[282] بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج1، ص589.
ابن‌عبدربه اندلسی درباره قتل سعد چنین می‌نویسد: وأما سعد بن عباده فإنه رحل إلى الشام ابوالمنذر هشام بن محمد الكلبی قال بعث عمر رجلا إلى الشام فقال ادعه إلى البیعه واحمل له بكل ما قدرت علیه فإن أبى فاستعن الله علیه فقدم الرجل الشام فلقیه بحوران فی حائط فدعاه إلى البیعه قال لا أبایع قرشیا أبدا قال فإنی أقاتلك قال وإن قاتلتنی قال أفخارج أنت مما دخلت فیه الأمه قال أما من البیعه فأنا خارج فرماه بسهم فقتله… فوجد دفینا فی جسده فمات فبكته الجن فقالت وقتلنا سیِّدَ الخزْرج سعدَ بن عُبادَهْ ورمیْناهُ بسهمینْ فلم نخْطِیءْ فؤادَهْ
اما سعد بن عباده به شام رفت، ابوالمنذر کلبی می‌گوید كه عمر شخصی را به شام فرستاد و گفت او را به بیعت دعوت كن؛ و هر آنچه توانستی بر ضد وی به كار گیر؛ اگر قبول نكرد از خدا بر ضد او كمك بگیر ! آن شخص به شام رفت، و در حوران، سعد را در باغی دید و او را به بیعت فراخواند. اما پاسخ داد من هیچ‌گاه با قریشیان بیعت نخواهم كرد؛ گفت من تو را خواهم كشت؛ گفت حتی اگر من را بكشی! (سفیر عمر) گفت: آیا تو از چیزی كه تمام امت به آن وارد شده است، خارج می‌شوی؟! (سعد) گفت من تنها بیعت نمیكنم! (سفیر عمر) نیز به او تیری انداخته و او را كشت! بعد از مدتی جسد او را روی زمین پیدا كردند! بعد از آنكه مرد، جنیان برای او گریه كردند و گفتند: ما سرور خزرج سعد بن عباده را كشتیم و به او دو تیر انداختیم و قلبش را نشانه رفتیم.
[283] أندلسی، احمد بن محمد بن عبدربه، العقد الفرید، ج5، ص14.
مناقب
دركتب اهل‌سنت برای این صحابی كه از اطاعت و بیعت ابوبکر تمرد كرد مناقبی ذكر شده است كه قابل توجه است:
مشاهیر صحابه و متقدمین به اسلام
ابن‌رجب سعد بن عباده این چنین معرفی می‌كند: أحد مشاهیر الصحابه وكان سعد كبیر الخزرج واحد المشهورین بالجود …. وكان ذا قدم فی الإسلام‌قوله؛ او یكی از مشاهیر صحابه، بزرگ خزرج و از مشهورین به كرم و بخشش و از متقدمین به اسلام بشمار بود.
[284] ابن‌رجب بغدادی، زین‌الدین ابی‌الفرج عبدالرحمن، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری،ج7، ص126، تحقیق: ابومعاذ طارق بن عوض الله بن محمد، ناشر: دار ابن‌الجوزی – السعودیه / الدمام، الطبعه: الثانیه، 1422ه.
بدرالدین عینی نیز می‌نویسد: یكنى أبا الحارث وهو والد قیس بن سعد أحد مشاهیر الصحابه، رضی الله تعالى عنهم، کنیه او ابالحارث و پدر قیس است كه از مشاهیر صحابه بود.
[285] عینی غیتابی حنفی، بدرالدین ابومحمد محمود بن أحمد، شرح صحیح البخاری، ج16، ص270، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
اصحاب بدر و بیعت كنندگان در عقبه
وی از جمله افرادی است كه در عقبه با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیعت كرد لذا مشهور به «عقبیا نقیبا» است.
ابن‌سعد در طبقات می‌نویسد: وكان عباده عقبیا نقیبا بدریا أنصاریا؛ عباد از عقبه (بیعت كنندگان عقبه)، نقیب (رئیس قوم )، اهل بدر و از انصار بود.
[286] زهری، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، ج3، ص546، ناشر:دار صادر – بیروت.
در تاریخ دمشق نیز چنین آمده است: فقال رسول الله صلی الله علیه وسلم….. عقبیا نقیبا سیدا جوادا؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: سعد از برزرگان عقبه و سید قوم و كریم بود.
[287] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌القاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل ج20، ص241، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
پرچمدار پیامبر
پرچمدار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در بین انصار در جنگ بدر و سایر جنگها: احمد بن حنبل روایتی را درباره پرچمدار بودن سعد در جنگ چنین نقل می‌كند: حدثنا عبدالله قال حدثنی ابی‌قثنا عبدالرزاق قثنا معمر عن الزهری أن سعد بن عباده كان حامل رایه الأنصار مع رسول الله صلى الله علیه وسلم یوم بدر وغیرها؛ زهری گوید: سعد حامل پرچم انصار در كنار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در روز بدر و غیر بدر بود.
[288] شیبانی، ابوعبدالله أحمد بن حنبل، فضائل الصحابه، ج2، ص825، تحقیق د. وصی الله محمد عباس، ناشر:مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه:الأولی، 1403ه – 1983م.
اهل جود و بخشش
وی از جمله اصحابی است كه به صفت جود و بخشش مشهور بوده است.
بدرالدین عینی دراین‌باره می‌نویسد: یكنى أبا الحارث وهو والد قیس بن سعد أحد مشاهیر الصحابه، رضی الله تعالى عنهم، وكان سعد كبیر الخزرج، وكان جواداً كریماً؛ كنیه او ابالحارث و پدر قیس است كه از مشاهیر صحابه بود و بزرگ قبیله خزرج بود و همیشه اهل جود و كرم بود.
[289] عینی غیتابی حنفی، بدر الدین ابومحمد، عمده القاری شرح صحیح البخاری، ج16، ص270، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
ابن‌رجب نیز می‌گوید: أحد مشاهیر الصحابه وكان سعد كبیر الخزرج واحد المشهورین بالجود ….وكان ذا قدم فی الإسلام‌قوله؛ او یكی از مشاهیر صحابه، بزرگ خزرج و از مشهورین به كرم و بخشش و از متقدمین به اسلام بشمار بود.
[290] ابن‌رجب بغدادی، زین‌الدین ابی‌الفرج عبدالرحمن، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج7، ص126، تحقیق: ابومعاذ طارق بن عوض الله بن محمد، ناشر: دار ابن‌الجوزی – السعودیه / الدمام، الطبعه: الثانیه، 1422هـ.
بنابراین عدم بیعت چنین صحابی بزرگی با ابوبكر نشان می‌دهد كه ابوبكر را برای خلافت شایسته نمی‌دانست.
ابوسفیان بن حرب
ابوسفیان بعد از اینكه باخبر شد كه ابوبكر توسط عده‌ای به خلافت رسیده نه‌تنها با ابوبكر بیعت نكرد بلكه تنها علی (علیه‌السلام) را شایسته خلافت می‌دانست.
منابع تخلف از بیعت
در منابعی مصادیق مخالفت وی با ابوبکر و مخالفت با بیعت او با ابوبکر ذکر شده که بآنها اشاره میکنیم؛
یعقوبی
یعقوبی متوفاى 310 می‌نویسد: وكان فیمن تخلف عن بیعه ابی‌بكر ابوسفیان بن حرب وقال أرضیتم یا بنی‌عبدمناف أن یلی هذا الأمر علیكم غیركم وقال لعلی بن ابیطالب امدد یدك أبایعك وعلی معه قصی وقال بنی‌هاشم لا تطمعوا الناس فیكم ولا سیما تیم بن مره أو عدی فما الأمر إلا فیكم وإلیكم ولیس لها إلا ابوحسن علی أبا حسن فاشدد بها كف حازم فإنك بالأمر الذی یرتجى ملی وإن امرأ یرمی‌قصی وراءه عزیز الحمى والناس من غالب قصی.
ابوسفیان بن حرب نیز از جمله كسانى بود كه از بیعت با ابوبکر امتناع ورزیدند، و گفت: اى بنی عبدمناف آیا راضى شدید كه دیگرى بر سر شما زمامدارى كند؟ و به على بن ابى‌طالب (علیه‌السلام) گفت: دست خود را پیش آر تا با تو بیعت كنم و قصی نیز به همراه امیرمؤمنان بود؛ آنگاه گفت: اى بنی هاشم، چنان نباشید كه مردم و بویژه تیم بن مره عدى در (حق) شما طمع كنند، چه امر (زمامدارى) جز در میان شما و بدست شما نیست و جز ابوالحسن شایستگى آن را ندارد، اى ابوالحسن با دستى كاردان و نیرومند خلافت را قبضه كن چه تو بر آنچه امید می‌رود نیرومند و توانایى، و البته مردى كه قصى پشتیبان او است حق او پامال شدنى نیست، و تنها قصى مردمى از نسل غالب‌اند.”
[291] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص126، ناشر: دار الكتب العلمیه – بیروت.
بلاذری
بلاذری متوفاى 279 درباره مخالفت ابوسفیان با ابوبكر چنین می‌گوید: أن أبا سفیان جاء إلى علیّ (علیه‌السلام)، فقال یا علی: بایعتم رجلاً من أذلّ قبیله من قریش، أما والله لئن شئتَ لأضر منها علیه من أقطارها ولأملاَنها علیه خیلاً ورجالاً، فقال له علی: إنك طال ما غششت الله ورسوله، والإسلام، فلم ینقصه ذلك شیئاً، إنّ المؤمنین وإن تأت دیارهم وأبدانهم نصَحه بعضهم لبعض وإنا قد بایعنا أبا بكر وكان والله لها أهلا.- المدائنی، عن ابی‌زكریا العجلانی، عن ابی‌حازم، عن ابی‌هریره أن أبا سفیان كان حین قبض النبی صلى الله علیه وسلم غائباً، بعث به مصدقاً. فلما بلغته وفاه النبی صلى الله علیه وسلم، قال: من قام بالأمر بعده؟ قیل: ابوبكر، قال: ” ابوالفصیل؟ إنی لأرى فتقا لا یرتقه إلا الدم “. وقال الواقدی: اجمع أصحابنا إن أبا سفیان كان حین قبض رسول الله صلى الله علیه وسلم حاضراً.
همانا ابوسفیان آمد به خدمت علی (علیه‌السلام) وگفت آیا با مردی (ابوبكر) بیعت كردید كه از نظر قبیله از قریش ذلیل‌ترند بخدا قسم اگر تو بخواهی تمام این منطقه را به آتش كشیده و این ناحیه را از سواره و پیاده پر می‌كنم. علی (علیه‌السلام) فرمود: بدرستی كه تو همیشه به خدا و رسولش و اسلام خیانت می‌كردی اما این كار تو ضرری به او نمی‌زد؛ مومنین حتی اگر به جنگ آنها بیایی پشتیبان هم هستند؛ همانا ما با ابوبكر بیعت كردیم زیرا او اهلش است.
مدائنی گوید ابوسفیان هنگام وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حاضر نبود وقتی كسی فرستاده شد تا به او بگوید زمانی كه دریافت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) وفات كرده گفت بعد از او چه كسی خلیفه شده؟ گفته شد ابوبكر گفت ابوالفضیل؟ گفت همانا من شكاف و فتنه‌ای را می‌بینم كه جزء خون آن را از بین نمی‌برد. واقدی گفته است ابوسفیان هنگام وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حاضر بود.
[292] بلاذری، أحمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج1، ص588.
ابوالفداء و ابن‌الوردی
ابوالفداء و ابن‌الوردی نام افرادی را می‌برندكه ازبیعت با ابوبكر تخلف كردند از جمله آنها ابوسفیان است دراین‌باره چنین می‌نویسند: … وكذلك تخلف عن بیعه ابی‌بكر ابوسفیان من بنی‌أمیه؛ … همچنین ابوسفیان که از بنی‌امیه بود با بیعت ابوبکر مخالفت کرد.
[293] ابوفداء عمادالدین إسماعیل، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص107، طبق برنامه الجامع الكبیر.
[294] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الكتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولى، 1417هـ – 1996م.
ابوسفیان را از جمله افرادی می‌داند كه بر علیه ابوبكر مشورت كردند.
ابوسعد ابی
ابوسعد متوفای 421 دراین‌باره می‌نویسد:قیل لما قبض رسول الله صلی الله علیه وسلم – اجتمع علیٌ والعباس وجماعهٌ من حفدتهم وموالیهم فی منزل رجل من الأنصار لإجاله الرأی، فبدر بهم ابوسفیان فجاء حتى طرق الباب؛ فقال: أنشدكم الله أن تكونوا أول من قطع رحم بنی‌عبدمناف، ثم جاء الزبیر یهدجحتى طرق الباب، فقال: أنشدكم الله والخئوله، والصهوره، فلما حضر أرم القوم عن الكلام، فلما رأى ابوسفیان ذلك قال: مجدٌ قدیمٌ أثل بشرف الأبد، یا بنی‌عبدمناف؛ ذبوا عن مجدكم، وانصحوا عن سؤددكم، وإیاكم أن تخلعوا تاجكرامهٍ ألبسكم الله إیاه، وفضلكم بها، إنها عقب نبوهٍ، فمن قصر عنها اتبع.
[295] آبی، ابوسعد منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، ج1، ص276، تحقیق:خالد عبدالغنی محفوط، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت / لبنان، الطبعه:الأولی، 1424ه – 2004م.
بنابراین ابوسفیان نه‌تنها با ابوبکر بیعت نكرد بلكه خلافت او را فتنه و شكافی بین مسلمانان می‌دانست كه فقط باید با جنگ و خون از بین برد و بر علیه او در اجتماع صحابه شركت كرد.
فروه بن عمر
فروه یكی از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و از مجاهدین صدر اسلام و زمان امیرمؤمنان (علیه‌السلام) بود كه از بیعت با ابوبكر سرپیچی كرد.
عدم بیعت با ابوبکر
ابن‌ابی‌الحدید دراین‌باره می‌گوید: قال فروه بن عمروكان ممن تخلف عن بیعه ابی‌بكر، وكان ممن جاهد مع رسول الله، وقاد فرسین فی سبیل الله؛ وكان یتصدق من نخله بألف وسق فی كل عام؛ وكان سیداً؛ وهو من أصحاب علی؛ وممن شهد معهوم الجمل. قال: فذكر معنا وعویماً، وعاتبهما على قولهما: خلفنا وراءنا قوما قد حلت دماؤهم بفتنتهم: ألا قل لمعن إذا جئته وذاك الذی شیخه ساعده.
فروه بن عمر از كسانی بود كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرد و از كسانی بود كه در ركاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جهاد كرده بود ودر راه خدا دو تا اسب به همراه داشت و از هردرخت خرمایش هزاران بار در هرسال صدقه می‌داد و او بزرگوار بود و از اصحاب علی (علیه‌السلام) بود كه در جنگ جمل با حضرت شركت كرد…
[296] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص28.
از مجاهدان در ركاب پیامبر
فروه از مجاهدان در ركاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود:
ابن‌ابی‌الحدید وقتی كه تخلف فروه را نقل می‌كند اشاره می‌كند كه او از مجاهدین بوده است. وی می‌نویسد: وكان ممن جاهد مع رسول الله، وقاد فرسین فی سبیل الله؛ وكان یتصدق من نخله بألف وسق فی كل عام؛ وكان سیداً؛ وهو من أصحاب علی؛ وممن شهد معهوم الجمل. قال: فذكر معنا وعویماً، وعاتبهما على قولهما: خلفنا وراءنا قوما قد حلت دماؤهم بفتنتهم: ألا قل لمعن إذا جئته… وذاك الذی شیخه ساعده؛
واز كسانی بود كه در ركاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جهاد كرده بود و در راه خدا دوتا اسب به همراه داشت و از هر درخت خرمایش هزاران بار در هرسال صدقه می‌داد و او بزرگوار بود.
[297] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص28.
از بزرگان بود
ابن‌ابی‌الحدید دراین‌باره می‌نویسد: وكان ممن جاهد مع رسول الله، وقاد فرسین فی سبیل الله؛ وكان یتصدق من نخله بألف وسق فی كل عام؛ وكان سیداً؛ وهو من أصحاب علی؛ وممن شهد معهوم الجمل. قال: فذكر معنا وعویماً، وعاتبهما على قولهما: خلفنا وراءنا قوما قد حلت دماؤهم بفتنتهم: ألا قل لمعن إذا جئته… وذاك الذی شیخه ساعده.
و از كسانی بود كه در ركاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جهاد كرده بود ودر راه خدا دوتا اسب به همراه داشت و از هردرخت خرمایش هزاران بار در هرسال صدقه می‌داد و او بزر گوار بود.
[298] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص28.
پس تخلف چنین صحابی از بیعت با ابوبكر نه‌تنها خلافت او را زیر سوال می‌برد؛ بلكه اتفاق اهل حل و عقد در بیعت با ابوبكر كه ابن‌تیمیه ادعا می‌كرد را نیز با چالش مواجه می‌كند.
أبَانُ بنُ سَعید بن العاص بن أمیه
ابان بن سعید از جمله افرادی بود كه در مرحله اول از بیعت با ابوبكر تخلف كرد.
مدارك تخلف از بیعت ابوبكر
حال به بررسی اسنادی که تخلف او را از بیعت با ابوبکر نشان می‌دهد می‌پردازیم؛
ابی‌نعیم
ابی‌نعیم اصفهانی متوفاى 430 در معرفه الصحابه به سرپیچی ابان و برادران او از دستور ابوبكر اشاره می‌كند كه این نشان از عدم بیعت آنها با ابوبكر است:
حدثنا ابوحامد بن جبله ثنا محمد بن إسحاق ثنا سلم بن جناده ثنا إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی‌وقاص؛ [278] : حدثنی خالد – یعنی: ابن‌سعید بن عمرو بن سعید – حدثنی ابی أن أعماما له: خالدا وأبان وعمرا؛ بنی‌سعید – رجعوا عن أعمالهم حین بلغتهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر: ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم؛ ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه: لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام فقتلوا جمیعا.
ابن‌سعید از پدرش نقل می‌كند كه پدرش به او گفت: خالد، ابان و عمر فرزندان سعد، عموهای من بودند كه هنگام شنیدن خبر وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از پست‌های خود انصراف دادند ابوبکر به آنها گفت: هیچ كس از شما كه كارگزاران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودید بر این پست شایستگی ندارد لذا برگردید سر كارتان در این موقع پسر ابی‌احیه گفت: ما بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای كسی كار نمی‌كنیم پس از مدینه بیرون رفتند و هر سه در شام كشته شدند.
[299] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج2، ص940، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ابن‌عبدالبر
ابن‌عبدالبر متوفاى 463 همین مطلب را با كمی اضافه چنین نقل می‌كند: وقال خالد بن سعید بن عمرو بن سعید أخبرنی ابی أن أعمامه خالدا وأبانا وعمرا بنی‌سعید بن العاص رجعوا عن عمالتهم حین مات رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر مالكم رجعتم عن عمالتكم ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقالوا نحن بنو ابی‌أحیحه لا نعمل لأحد بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم أبدا ثم مضوا إلى الشام فقتلوا جمیعا.
ابن‌سعید از پدرش نقل می‌كند كه پدرش به او گفت خالد، ابان و عمر فرزندان سعد، عموهای من بودنده كه هنگام شنیدن خبر وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از پست‌های خود انصراف دادند ابوبكر به آنها گفت: هیچ كس از شما كه كارگزاران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودید بر این پست شایستگی ندارد لذا برگردید سر كارتان در این موقع پسران ابی‌احیه گفتند: ما بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای كسی تا ابد كار نمی‌كنیم پس از مدینه بیرون رفتند و هر سه در شام‌كشته شدند.
[300] ابن‌عبدبر نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج2، ص422، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
ابن‌عساكر
ابن‌عساکر متوفاى 571 در تاریخ مدینه دمشق نه‌تنها به مخالفت ابان و برادرانش اشاره می‌كند بلكه این نكته را نیز یادآور میشود كه آنها دارای پست‌های مهم و كلیدی در یمن، بحرین و تیماء بودند ولی از این پست‌ها بخاطر مخالفت با ابوبكر استعفاء دادند:
وذكر ابوالعباس الثقفی السراجنا ابوالسائب سالم بن جناده بن إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی‌وقاص حدثنی خالد بن سعید بن عمرو بن سعید حدثنی ابی‌أن أعمامه خالدا وأبان وعمرا بنی‌سعید رجعوا عن أعمالهم حین بلغهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام فقتلوا جمیعا وكان خالد على الیمن وكان أبان على البحرین وكان عمرو على تیماء وخیبر قرى عربیه وكان الحكم بن سعید یعلم الحكمه فخرجوا إلى الشام.
عمرو بن سعید از پدرش نقل می‌كند كه پدرش به او گفت: خالد، ابان و عمر فرزندان سعد، عموهای من بودند كه هنگام شنیدن خبر وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از پست‌های خود انصراف دادند ابوبكر به آنها گفت: هیچ كس از شما كه كارگزاران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودید بر این پست شایستگی ندارد لذا برگردید سر كارتان در این موقع پسران ابی‌احیه گفتند: ما بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای كسی تا ابد كار نمی‌كنیم پس از مدینه بیرون رفتند و هر سه در شام كشته شدند. و خالد در یمن و ابان در بحرین و عمرو بر تیماء و خیبر روستاهای عربی كارگزار بودند.
[301] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌قاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج29، ص56، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
با این بیان ابان و برادرانش كه از اهل شوكت و قدرت بودند (اهل حل و عقد) از بیعت و اطاعت ابابكر تخلف كردند و كار كردن در حكومت او را بر خود جایز ندانسته و با خارج شدن از مدینه، مخالفت خود را آشكار كردند.
ابن‌اثیرجزری
ابن‌اثیر جزری متوفاى 630ه و دراین‌باره گوید: وكان أبان أحد من تخلّف عن بیعه ابی‌بكر لینظر ما یصنع بنو هاشم، فلما بایعوه بایع؛ ابان یكی از كسانی بود كه از بیعت ابوبکر سرپیچی كرد و به بنی‌هاشم نگاه كرد كه چه می‌كنند وقتی آنها بیعت كردند او نیز بیعت كرد.
[302] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن أثیر ابی‌حسن، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج1، ص37.
و در جای دیگر گوید: وتأخر خالد وأخوه أبان عن بیعه ابی‌بكر رضی الله عنه. فقال لبنی‌هاشم: إنكم لطوال الشجر طیبوا الثمر، ونحن تَبَعٌ لكم، فلما بایع بنو هاشم أبا بكر بایعه خالد وأبان؛ خالد و برادرش ابان در بیعت ابوبكر تاخیر كردند و به بنی‌هاشم گفت: شما درختان بلندی هستید كه میوه‌های پاكی دارید. ما پیرو شما هستیم زمانی كه بنی‌هاشم با ابوبكر بیعت كردند خالد و ابان نیز بیعت كردند.
[303] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن أثیر ابی‌حسن، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج2،ص84.
سخاوی
سخاوی متوفاى 902 در تاریخ مدینه درباره تخلف ابان از بیعت چنین گوید: أبان بن سعید بن العاصبن أمیه بن عبدشمس بن مناف ابوالولید بن ابی‌أحیحه القرشی الأموی صحابی قدم المدینه مسلما ثم خرج مع أخویه خالد وعمرو حتى قدموا على رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فی خیبر واستعمله النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فی آخر تسع على البحرین فلم یزل علیها حتى توفی النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرجع إلى المدینه فأراد ابوبكر أن یرده إلیها فقال لا أعمل لأحد بعد رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) وقیل بل عمل لابی‌بكر على بعض الیمن وهو ممن كان تخلف عن بیعه ابی‌بكر لینظر ما یصنع بنو هاشم فلما بایعوه بایع.
ابان آمد در مدینه و مسلمان شد سپس با دو برادر خود خالد و عمرو در جنگ خیبر پیش پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمدند و او توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را در اواخر سال نهم بر بحرین كارگزار شد و تا زمان وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در این كار بود تا اینكه آمد به مدینه ابوبكر خواست او را دوباره به بحرین بفرستد ابان به ابوبكر گفت: من بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای كسی كار نمیكنم و گفته شده كه او كارگزار ابوبكر در بعضی از مناطق یمن بود و او از جمله كسانی بود كه از بیعت ابوبكر تخلف كرد و در این مورد نگاهش به بنی‌هاشم بود وقتی آنها بیعت كردند او نیز بیعت كرد.
[304] سخاوی، شمس‌الدین محمد، التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه، ج1، ص59، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت، الطبعه:الأولی، 1414ه/ 1993م.
خالد بن سعید بن العاص
از جمله كسانی كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرد، خالد بن سعید برادر ابان بود.
منابع مخالفت با ابوبكر
در منابع مختلفی مخالفت او با ابوبکر و عدم بیعت با او به عنوان خلیفه ذکر شده است که به عنوان نمونه مصادیقی از آنها را ذکر میکنیم؛
یعقوبی
یعقوبی متوفاى 292 درباره تخلف خالد از بیعت با ابوبكر چنین می‌گوید: تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام‌بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب،وابی‌بن كعب؛ گروهی از مهاجرین و انصار از بیعت با ابوبكر تخلف كردند و بسوی علی (علیه‌السلام) متمایل شدند كه عده‌ای از آنها عبارتند از: عباس، فضل، زبیر، خالد، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، براء و ابی‌بن کعب.
[305] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
در جای دیگر می‌نویسد: وكان خالد بن سعید غائبا فقدم فأتى علیا فقال هلم أبایعك فوالله ما فی الناس أحد أولى بمقام محمد منك واجتمع جماعه إلى علی بن ابیطالب یدعونه إلى البیعه له فقال لهم اغدوا على هذا محلقین الرؤوس فلم یغد علیه إلا ثلاثه نفر؛ خالد بن سعید بن عاص كه غائب بود، نزد على (علیه‌السلام) آمد و گفت: بیا تا با تو بیعت كنم پس بخدا قسم كه در میان مردم كسى از تو سزاوارتر به جانشینى محمد نیست. گروهى نزد على بن ابى‌طالب (علیه‌السلام) جمع شدند و خواستار بیعت با وى بودند پس به ایشان گفت: بامداد فردا به‌همین منظور سرتراشیده نزد من آیید” لیكن جز سه نفر در بامداد نزد وى نیامدند مگر سه نفر.
[306] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص126، ناشر:دار صادر – بیروت.
طبری
طبری متوفاى 310 درباره اظهار نارضایتی خالد از خلافت ابوبکر چنین می‌نویسد:
قال ابوجعفر وكان سبب عزل ابی‌بكر خالد بن سعید فیما ذكر ما حدثنا ابن‌حمید قال حدثنا سلمه عن ابن‌إسحاق عن عبدالله بن ابی‌بكر أن خالد بن سعید لما قدم من الیمن بعد وفاه رسول الله تربص ببیعته شهرین یقول قد أمرنی رسول الله ثم لم یعزلنی حتى قبضه الله وقد لقی علی بن ابیطالب وعثمان بن عفان فقال یا بنی‌عبدمناف لقد طبتم نفسا عن أمركم یلیه غیركم فأما ابوبكر فلم یحفلها علیه وأما عمر فاضطغنها علیه.
ابوجعفر گوید: سبب عزل خالد بن سعید چنانكه در روایت عبدالله بن ابی‌بکر آمده، چنان بود كه وى پس از در گذشت پیامبر (صلى‌الله‌علیه‌وآله) از یمن آمد و دو ماه در كار بیعت درنگ كرد و مى‌گفت: «پیامبر مرا امیری داده و تا وقتى وفات یافته مرا معزول نكرده» و هم او على بن ابى طالب (علیه‌السلام) و عثمان بن عفان را دیده بود و گفته بود: «اى پسران عبدمناف چرا رضایت داده‌اید كه كار شما به دست دیگرى افتد؟» گوید: ابوبكر به كار وى اهمیت نداد اما عمر كینه او را به دل گرفت…
[307] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص586.
ابوهلال عسكری
ابوهلال عسکری متوفای 395 می‌نویسد:
أول الأمراء على الشام ابوعبیده: أخبرنا ابوالقاسم، عن العقدی، عن ابی‌جعفر، عن ابی‌الحسن عن رجاله قالوا: لما فرغ ابوبكر رضوان الله عنه من أهل الرده، وأكر الحیره، استنهض الناس إلى الشام، فتثاقلوا، فقال عمر: ” لو كان عرضاً قریباً وسفراً قاصداً لاتبعوك ” فقال خالد بن سعید بن العاص: لنا تضرب مثل المنافقین،؟ فقال ابوبكر: كلا ولكن أراد أن یبعث المتثاقلین، فعقد ابوبكر لخالد بن سعید على الشام، فقال عمر: أتعقد لرجل أمر الناس بالتغالب؟ وكان خالد حین توفی رسول الله صلى الله علیه وسلم غائباً، فلما قدم وقد بویع ابوبكر، أتى علیاً رضی الله عنه فقال: أرضیتم أن یلیكم رجل من تیم؟ فعزل ابوبكر خالداً.
[308] ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله بن سهل، الأوائل للعسکری، ج1، ص283.
ابی‌نعیم
ابی‌نعیم متوفای 430 از عدم رضایت خالد و برادرانش از خلافت ابوبكر چنین یاد می‌كند:
حدثنا ابوحامد بن جبله ثنا محمد بن إسحاق ثنا سلم بن جناده ثنا إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی‌وقاص؛ [289] : حدثنی خالد – یعنی: ابن‌سعید بن عمرو بن سعید – حدثنی ابی‌أن أعماما له: خالدا وأبان وعمرا؛ بنی‌سعید – رجعوا عن أعمالهم حین بلغتهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر: ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم؛ ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه: لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام‌فقتلوا جمیعا.
[309] أصبهانی، ابی‌نعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج2، ص940، عادل بن یوسف العزازی، الناشر: دار الوطن للنشر– الریاض،الطبعه: الأولی 1419 ه – 1998 م.
ابن‌عبدالبر
ابن‌عبدالبر متوفاى 463ه نیز دراین‌باره چنین می‌گوید:
وقال خالد بن سعید بن عمرو بن سعید أخبرنی ابی‌أن أعمامه خالدا وأبانا وعمرا بنی‌سعید بن العاص رجعوا عن عمالتهم حین مات رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر مالكم رجعتم عن عمالتكم ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقالوا نحن بنو ابی‌أحیحه لا نعمل لأحد بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم أبدا ثم مضوا إلى الشام‌فقتلوا جمیعا.
[310] ابن عبدبر نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج2، ص422، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
ابن‌عساكر
ابن‌عساکر متوفاى 571 در تاریخ مدینه دمشق درباره استعفاء خالد و برادرانش از امارت یمن، بحرین و تیماء در اعتراض به حکومت ابوبكر چنین می‌نویسد:
وذكر ابوالعباس الثقفی السراجنا ابوالسائب سالم بن جناده نا إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی‌وقاص حدثنی خالد بن سعید بن عمرو بن سعید حدثنی ابی‌أن أعمامه خالدا وأبان وعمرا بنی‌سعید رجعوا عن أعمالهم حین بلغهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام فقتلوا جمیعا وكان خالد على الیمن وكان أبان على البحرین وكان عمرو على تیماء وخیبر قرى عربیه وكان الحكم بن سعید یعلم الحكمه فخرجوا إلى الشام.
[311] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌قاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج29، ص56، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
ابن‌اثیر
ابن‌اثیر متوفاى 630ه دراین‌باره می‌گوید:وتأخر خالد وأخوه أبان عن بیعه ابی‌بكر رضی الله عنه. فقال لبنی‌هاشم: إنكم لطوال الشجر طیبوا الثمر، ونحن تَبَعٌ لكم، فلما بایع بنو هاشم أبا بكر بایعه خالد وأبان.
خالد و برادرش بیعت با ابوبکر را به تاخیر انداختند خالد به بنی‌هاشم گفت: شما درختان بلندی هستید كه میوه‌های پاكی دارید ما پیروان شما هستیم زمانی كه بنی‌هاشم با ابوبكر بیعت كردند، خالد و ابان نیز بیعت كردند.
[312] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن أثیر ابی‌حسن، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص84.
ابوربیع كلاعی اندلسی
ابوربیع کلاعی متوفاى 634 درباره عدم بیعت خالد در روزهای اولیه خلافت ابوبكر می‌گوید:
وكان خالد ابن‌سعید من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم على الیمن فلما قبض رسول الله صلى الله علیه وسلم جاء المدینه وقد استخلف الناس أبا بكر فاحتبس عن ابی‌بكر ببیعته أیاما وأتى بنی‌هاشم وقال أنتم الظهر والبطن والشعار دون الدثار فإذا رضیتم رضینا وإذا سخطتم سخطنا حدثونی أبایعتم هذا الرجل قالوا نعم قال على بر ورضى من جماعتكم قالوا نعم قال فإنی أرضى إذا رضیتم وأبایع إذا بایعتم أما أنكم والله بنی‌هاشم فینا لطوال الشجر طیبوا الثمر ثم بایع أبا بكر بعد ذلك. وبلغت مقالته أبا بكر فلم یبال واضطغن ذلك علیه عمر.
خالد از عمال رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در یمن بود زمانی كه حضرت از دنیا رفت آمد به مدینه در حالی كه ابوبكر خلیفه مردم شده بود از بیعت ابابكر امتناع كرد و آمد به خدمت بنی‌هاشم و گفت: شما ظاهر و باطن هستید. شما (چون) لباس زیرین (خودى) هستید، نه (چون) لباس رو (بیگانه) خشنودی شما خوشنودی ما وخشم شما خشم ماست به من بگویید آیا با این مرد بیعت می‌كنید گفتند بله گفت آیا علی (علیه‌السلام) از اجتماع شما راضی است گفتند بله گفت: من زمانی كه شما راضی باشید راضیم و بیعت می‌كنم زمانی كه شما بیعت كنید اما به خدا قسم ای بنی‌هاشم…..
[313] کلاعی أندلسی، ابوربیع سلیمان بن موسی، الإکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله والثلاثه الخلفاء، ج2، ص170.
ابن‌ابی‌الحدید
ابن‌ابی‌الحدید متوفاى 655 در شرح نهج البلاغه، ممانعت خالد بن سعید از بیعت با ابوبكر را چنین توصیف می‌كند: هذا خالد بن سعید بن العاص؛ هو الذی امتنع من بیعه ابی‌بكر، وقال: لا أبایع إلا علیاً، وقد ذكرنا خبره فیما تقدم؛ خالد كسی است كه از بیعت با ابوبكر امتناع كرد و گفت من با كسی غیر علی (علیه‌السلام) بیعت نمیكنم.
[314] ابن‌أبی‌حدید مدائنی معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبهالله، شرح نهج البلاغه، ج6، ص32.
ابوالفداء
ابوالفداء متوفاى 732 در كتابش به گروهی از بنی‌هاشم و صحابه كه خالد نیز جزء آنها است اشاره كرده كه آنها با ابوبكر بیعت نكردند:
فبایع عمر أبابكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاص والمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وابی‌بن كعب ومالوا مع علی بن ابیطالب….
[315] ابوفداء، عماد الدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابن‌الوردی
در تاریخ ابن‌الوردی متوفاى 749 نیز همین جریان عدم بیعت خالد در مرحله اول با ابوبكر چنین ذكر شده است:
وبادروا سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص…
[316] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
ابن‌خلدون
ابن‌خلدون متوفاى 808 درباره مخالفت خالد از بیعت ابوبكر چنین می‌نویسد: وكان من أول عمل ابی‌بكر بعد عوده من الحجأن بعث خالد بن سعید بن العاصفی الجنود إلى الشام أول سنه ثلاث عشره وقیل إنما بعثه إلى الشام لما بعث خالد بن الولید إلى العراق أول السنه التی قبلها ثم عزله قبل أن یسیر لأنه كان لما قدم من الیمن عند الوفاه تخلف عن بیعه ابی‌بكر أیاما.
اولین كار ابوبكر بعد از برگشتن از حج این بود كه خالد را در سال اول سیزدهم با لشگری به شام فرستاد و گفته شده كه همانا او را به شام فرستاد زمانی كه او را به عراق فرستاده بود قبل از رسیدنش عزلش كرد زیرا هنگامی كه از یمن هنگام وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برگشت چند روزی از بیعت ابوبكر تخلف كرد.
[317] ابن‌خلدون حضرمی، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ج3، ص83.
عاصمی المكی
عبدالمالک متوفاى 1111 در سمط النجوم العوالی نام افرادی از بزرگان و صحابه را می‌برد كه از بیعت ابوبکر تخلف كردند و از جمله آنها خالد بن سعید را نام برده و می‌گوید: تخلف عن بیعه ابی‌بكر یومئذ سعد بن عباده وطائفه من الخزرج وعلی بن ابیطالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی‌هاشم وطلحه وسلمان وعمار وابوذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاصثم إنهم بایعوا كلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روى عن سعد بن عباده فإنه لم یبایع أبا بكر ولا عمر إلى أن مات.
در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی (علیه‌السلام)، و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، بنی‌هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبكر تخلف كردند سپس همه آنها بیعت كردند و عده‌ای از آنها با عجله وعده‌ای با تاخیر با ابوبكر بیعت كردند مگر سعد بن عبده كه تا هنگام مرگش با ابوبكر و عمر بیعت نكرد.
[318] عصامی مکی، عبدالملک بن حسین، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، ج2، ص332، تحقیق:عادل أحمد عبدالموجود- علی محمد معوض، ناشر:دار الکتب العلمیه.
در منابع شیعه
شیخ صدوق درباره مخالفت خالدبن سعید با ابوبكر می‌نویسد:
…وقام خالد بن سعید بن العاصبادلاله ببنی‌أمیه. فقال: یا أبا بكر اتق الله فقد علمت ما تقدم لعلی (علیه‌السلام) من رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) ألا تعلم أن رسول الله (صلى‌الله‌علیه‌وآله) قال لنا ونحن محتوشوه فی یوم بنی‌قریظه، وقد أقبل على رجال منا ذوی قدر فقال: ” یا معشر المهاجرین والأنصار أوصیكم بوصیه فاحفظوها وإنی مؤد إلیكم أمرا فاقبلوه، ألا إن علیا أمیركم من بعدی وخلیفتی فیكم، أوصانی بذلك ربی وإنكم إن لم تحفظوا وصیتی فیه وتأووه وتنصروه اختلفتم فی أحكامكم، واضطرب علیكم أمر دینكم، وولی علیكم الامر شراركم ألا وإن أهل بیتی هم الوارثون أمری، القائلون بأمر أمتی، اللهم فمن حفظ فیهم وصیتی فاحشره فی زمرتی، واجعل له من مرافقتی نصیبا یدرك به فوز الآخره، اللهم ومن أساء خلافتی فی أهل بیت فأحرمه الجنه التی عرضها السماوات والأرض “. فقال له عمر بن الخطاب: اسكت یا خالد فلست من أهل المشوره ولا ممن یرض بقوله، فقال خالد: بل اسكت أنت یا ابن‌الخطاب فوالله إنك لتعلم أنك تنطق بغی لسانك، وتعتصم بغیر أركانك، والله إن قریشا لتعلم أعلاها حسبا وأقواها أدبا وأجملها ذکرا وأقلها غنی من الله ورسوله و إنك ألامها حسبا، وأقلها عددا وأخملها ذكرا، وأقلها من الله عز وجل ومن رسوله. وإنك لجبان عند الحرب، بخیل فی الجدب، لیئم العنصر ما لك فی قریش مفخر، قال: فأسكته خالد فجلس.
نخستین كسى كه شروع كرد و برخاست، خالد بن سعید بن عاص بود كه نسبتى با بنی‌امیه داشت. پس گفت: اى ابوبكر از خدا بترس، تو خود مى‌دانى كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) پیشتر درباره علی (علیه‌السلام) چه گفته است، آیا نمى‌دانى كه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ما كه در روز بنی‌قریظه دور آن حضرت بودیم و به مردان صاحب منزلت ما فرمود: اى گروه مهاجران و انصار، به شما وصیتى مى‌كنم آن را حفظ كنید و من چیزى را به شما مى‌رسانم، آن را بپذیرید، آگاه باشید كه على (علیه‌السلام) امیر شما پس از من و جانشین من در میان شما است، پروردگارم این موضوع را به من سفارش كرده و اگر شما وصیت مرا درباره او حفظ نكنید و او را یارى نكنید، در احکام دینتان دچار اختلاف مى‌شوید و كار دینتان بر شما مضطرب مى‌شود و بدترین‌هاى شما بر شما حاکم مى‌شوند، آگاه باشید كه اهل‌بیت من وارثان امر من و قیام‌كنندگان به امر امت من هستند، خداوندا، هر كس درباره آنان سفارش مرا حفظ كند، او را در جرگه من محشور فرما و از رفاقت من او را بهره‌اى ده كه با آن سعادت آخرت را دریابد، خداوندا، هر كس پس از من درباره اهل‌بیتم بدى كند، بهشت را كه پهنایى چون آسمان‌ها و زمین است، بر وى حرام كن.
عمر بن خطاب گفت: ساكت باش اى خالد، كه تو اهل مشورت نیستى و سخن تو قابل قبول نیست، خالد گفت: بلكه تو ساكت باش اى پسر خطاب، كه به خدا سوگند كه تو خود مى‌دانى كه با زبانى جز زبان خودت سخن مى‌گویى و به افرادى جز افراد خودت تكیه كرده‌اى، و به خدا سوگند كه قریش مى‌داند كه من از نظر شرافت خانوادگى بزرگترین آنها و از نظر ادب قوى‌ترین آنها و از نظر نام و نشان نیكوترین آنها و از نظر بى‌نیازى به خدا و رسولش كمترین آنها هستم و تو از نظر شرافت خانوادگى پست‌ترین آنها و از نظر تعداد كمترین آنها و از نظر نام و نشان گمنام‌ترین آنها هستى و با خدا و رسولش رابطه كمترى دارى و تو موقع جنگ ترسو و در قحط‌سالی بخیل هستى و نژاد پستى دارى و در قریش افتخارى ندارى، راوى مى‌گوید: خالد او را ساكت كرد و نشست.
[319] ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص462.
جایگاه و مقام
وی قبل از ابوبکر اسلام آورد و از طرف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) استاندار بود.
ابن‌قتیبه دراین‌باره چنین نقل می‌كند: خالد بن سعید بن العاصبن أمیه رضى الله عنه ذكر ابوالیقظان سخیم بن حفصبن قادم العجیفی وغیره أنه أسلم قبل إسلام ابى‌بكر وذلك لرؤیا رآها واستعمله رسول الله صلى الله علیه وسلم على صدقات بنى زبید؛ ابویقظان و دیگران درباره خالد گوید: خالد قبل از ابوبكر اسلام آورد و آنهم بخاطر خوابی بود كه دیده بود و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را برای گرفتن صدقات در بین بنی‌زبید گماشت.
[320] دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن‌قتیبه، المعارف، ج1، ص296، تحقیق:دکتور ثروت عکاشه، ناشر:دار المعارف – القاهره.
بنابراین، خالد كه از بزرگان و عمال پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود با خلافت ابوبكر موافق نبود و مخالفت خود را با استعفاء از پست مهم خود ابراز كرد و این عدم بیعت او نشانه این است كه اتفاق اهل حل و عقدی در به خلافت رسیدن ابوبكر در كار نبوده است.
عمرو بن سعید
عمرو برادر خالد و ابان بود كه در زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دارای پست حكومتی بود و از شخصیت‌های بزرگ به شمار می‌رفت. اونیز مثل برادران خود موافق خلافت ابوبكر نبود.
مدارك مخالفت با ابوبكر
در منابع مختلفی مخالفت او با ابوبکر و عدم بیعت با او به عنوان خلیفه ذکر شده است که به عنوان نمونه مصادیقی از آنها را ذکر میکنیم؛
ابی‌نعیم
ابی‌نعیم متوفاى 430ه جریان مخالفت عمرو با ابوبكر را چنین بازگو می‌كند:
حدثنا ابوحامد بن جبله ثنا محمد بن إسحاق ثنا سلم بن جناده ثنا إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی‌وقاص؛ [ قال ]: حدثنی خالد – یعنی: ابن‌سعید بن عمرو بن سعید – حدثنی ابی أن أعماما له: خالدا وأبان وعمرا؛ بنی‌سعید – رجعوا عن أعمالهم حین بلغتهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر: ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم؛ ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه: لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام فقتلوا جمیعا.
ابن‌سعید از پدرش نقل می‌كند كه پدرش به او گفت خالد، ابان و عمر فرزندان سعد، عموهای من بودند كه هنگام شنیدن خبر وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از پست‌های خود انصراف دادند ابوبكر به آنها گفت: هیچ كس از شما كه كارگزاران رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بودید بر این پست شایستگی ندارد لذا برگردید سر كارتان در این موقع پسر ابی‌احیه گفت: ما بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای كسی كار نمی‌كنیم پس از مدینه بیرون رفتند و هر سه در شام كشته شدند.
[321] أصبهانی، ابونعیم أحمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، ج2، ص940، طبق برنامه الجامع الکبیر.
ابن‌عبدالبر
عبدالبر متوفاى 463 مانند عبارت ابی‌نعیم را در الاستیعاب چنین آورده است:
وقال خالد بن سعید بن عمرو بن سعید أخبرنی ابی أن أعمامه خالدا وأبانا وعمرا بنی‌سعید بن العاصرجعوا عن عمالتهم حین مات رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر مالكم رجعتم عن عمالتكم ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقالوا نحن بنو ابی‌أحیحه لا نعمل لأحد بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم أبدا ثم مضوا إلى الشام فقتلوا جمیعا.
[322] ابن عبدبر نمری قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج2، ص422، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
ابن‌عساكر
در كتاب تاریخ مدینه دمشق اعتراض شدید خالد از ابوبكر چنین ذكر شده است:
وذكر ابوالعباس الثقفی السراجنا ابوالسائب سالم بن جناده نا إبراهیم بن یوسف بن معمر بن حمزه بن عمر بن سعد بن ابی وقاص حدثنی خالد بن سعید بن عمرو بن سعید حدثنی ابی‌أن أعمامه خالدا وأبان وعمرا بنی‌سعید رجعوا عن أعمالهم حین بلغهم وفاه رسول الله صلى الله علیه وسلم فقال ابوبكر ما أحد أحق بالعمل من عمال رسول الله صلى الله علیه وسلم ارجعوا إلى أعمالكم فقال بنو ابی‌أحیحه لا نعمل بعد رسول الله صلى الله علیه وسلم لغیره فخرجوا إلى الشام فقتلوا جمیعا وكان خالد على الیمن وكان أبان على البحرین وكان عمرو على تیماء وخیبر قرى عربیه وكان الحكم بن سعید یعلم الحكمه فخرجوا إلى الشام.
[323] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌قاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج29، ص56، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
پس عمرو نیز مانند برادرانش، بیعت با ابوبکر وكار كردن در داخل حکومت او را ناپسند می‌دانست.
جایگاه و مقام
وی از مهاجرین به حبشه بود.
ابن‌سعد زهری می‌نویسد: أسلم عمرو بن سعید ولحق بأخیه خالد بن سعید بأرض الحبشه قال أخبرنا محمد بن عمر قال حدثنا جعفر بن محمد بن خالد عن محمد بن عبدالله بن عمرو بن عثمان قال أسلم عمرو بن سعید بعد خالد بن سعید بیسیر وكان من مهاجره الحبشه فی الهجره الثانیه معه امرأته فاطمه بنت صفوان بن أمیه بن محرث بن شق بن رقبه بن مخدجالكنانیه.
عمر بن سعید مسلمان شد و برادرش در سرزمین حبشه ملحق شد و عمرو بن عثمان گوید: عمرو بن سعید بعد از خالد مسلمان شد و در هجرت دوم از مهاجرین حبشه بود كه زنش فاطمه بنت صفوان نیز با او همراه بود.
[324] زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج4، ص101، ناشر:دار صادر – بیروت.
از طرف رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرماندار بود.
عسقلانی دراین‌باره گوید: وكان النبی صلى الله علیه وسلم استعمله على وادی القرى وغیرها وقبض وهو علیها؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را به عنوان فرماندار برای وادی القری و جاهای دیگر برگزید و در همان منطقه فوت كرد.
[325] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج4، ص638،تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه – 1992م.
الحباب بن المنذر
حباب از جمله افرادی است كه در هنگام بیعت گرفتن عمر برای ابوبكر بلند شد و اعتراض خود را اعلان كرده و مانع بیعت مردم با ابوبكر می‌شد.
منابع مخالفت با ابوبكر
در منابع مختلفی مخالفت او با ابوبکر و عدم بیعت با او به عنوان خلیفه ذکر شده است که به عنوان نمونه مصادیقی از آنها را ذکر میکنیم؛
بخاری
بخاری متوفاى 256 دراین‌باره می‌نویسد:
فقال قَائِلٌ من الْأَنْصَارِ (الحباب) أنا جُذَیْلُهَا الْمُحَكَّكُ وَعُذَیْقُهَا الْمُرَجَّبُ مِنَّا أَمِیرٌ وَمِنْكُمْ أَمِیرٌ یا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ فَكَثُرَ اللَّغَطُ وَارْتَفَعَتْ الْأَصْوَاتُ حتى فَرِقْتُ من الِاخْتِلَافِ فقلت ابْسُطْ یَدَكَ یا أَبَا بَكْرٍ فَبَسَطَ یَدَهُ فَبَایَعْتُهُ وَبَایَعَهُ الْمُهَاجِرُونَ ثُمَّ بَایَعَتْهُ الْأَنْصَارُ وَنَزَوْنَا على سَعْدِ بن عُبَادَهَ فقال قَائِلٌ منهم قَتَلْتُمْ سَعْدَ بن عُبَادَهَ فقلت قَتَلَ الله سَعْدَ بن عُبَادَهَ قال عُمَرُ وَإِنَّا والله ما وَجَدْنَا فِیمَا حَضَرْنَا من أَمْرٍ أَقْوَى من مُبَایَعَهِ ابی‌بَكْرٍ خَشِینَا إن فَارَقْنَا الْقَوْمَ ولم تَكُنْ بَیْعَهٌ أَنْ یُبَایِعُوا رَجُلًا منهم بَعْدَنَا فَإِمَّا بَایَعْنَاهُمْ على ما لَا نَرْضَى وَإِمَّا نُخَالِفُهُمْ فَیَكُونُ فَسَادٌ فَمَنْ بَایَعَ رَجُلًا على غَیْرِ مَشُورَهٍ من الْمُسْلِمِینَ فلا یُتَابَعُ هو ولا الذی بَایَعَهُ تَغِرَّهً أَنْ یُقْتَلَا.
یكى از آنها (انصار) برخاست و گفت: منم آن پناهگاه و منم آن خوشه پرمایه «انا جذیلها المحكك و عذیقها المرجب» (جذیل چوبى كه براى مواشى نصب مى‌شود و آنها تن خود را از جرب یا حشرات بدان چوب مالیده می‌خارند. مقصود «من درمان دردها و من تكیه گاه افتادگان و پناه پناهندگان و چاره‌ساز قوم. و من خوشه سنگین و پرمایه خرما هستم كه براى نگهدارى آن تكیه‌گاه مى‌سازند» هر دو كنایه از این است كه من مرد مجرب خردمند و سرفراز هستم كه مردم چاره كار خود را از من می‌خواهند و آن جمله مثل معروف میان عرب است كه بتفصیل تعبیر و تفسیر مى‌شود بعد از آن جمله (كه بلیغ بود) گفت: از ما امیر و از شما امیر برگزیده شود. فریاد و غوغا برخاست چون هیاهو و گفتگو آرام شد من به ابوبکر گفتم: دست خود را دراز كن كه با تو بیعت كنم او هم دست داد و من با او بیعت نمودم و مردم هم بیعت كردند. سپس بر سعد بن عباده هجوم بردیم، یكى از آنها گفت: سعد را كشتید. من گفتم: خدا سعد را بكشد بخدا ما هیچ كارى بهتر و نیرومندتر از بیعت ابى‌بكر ندیدیم زیرا ترسیدم از آن مردم جدا شویم و كار بیعت را یكسره نكنیم آنها بیعت دیگرى را انجام دهند آنگاه ما ناگزیر خواهیم بود بچیزى كه پسند ما نباشد از آنها پیروى كنیم یا با آنها بستیزیم آن وقت فتنه بر پا و فساد ظاهر و غالب میشود.
[326] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج8، ص168.
طبری
طبری متوفاى310 نیز جریان حباب را كه انصار را به عدم بیعت با ابوبكر تشویق می‌كرد، چنین بازگو می‌كند:
فقام الحُبابُ بن المُنذِر فقال یامعشر الأنصار املكوا على أیدیكم ولا تسمعوا مقاله هذا وأصحابه فیذهبوا بنصیبكم من هذا الأمر فإن أبوا علیكم ما سألتموه فاجلوهم عن هذه البلاد وتولوا علیهم هذه الأمور فأنتم والله أحق بهذا الأمر منهم فإنه بأسیافكم دان لهذا الدین من دان ممن لم یكن یدین أنا جذیلها المحكك وعذیقها المرجب أما والله لئن شئتم لنعیدنها جذعه فقال عمر إذا یقتلك الله قال بل إیاك یقتل.
حباب بن منذر گفت: اى قوم انصار خوددارى كنید و دست نگهدارید. این كار را داشته باشید. سخن او (عمر) و یاران او را نشوید (نپذیرید). اینها می‌خواهند حق شما را از این كار غصب كنند. اگر امتناع كنند آنها را از این بلاد طرد كنید آنگاه خود این كار (خلافت) را در دست بگیرید و بر این امور مسلط شوید بخدا (سوگند) شما در این كار از آنها احق و اولى هستید زیرا این كار (اسلام) با شمشیرهاى شما پیش‌رفت و مردم بسبب تیغ‌هاى شما گرویدند و گردن نهادند، من مرد مجرب و دانا هستم (این عبارت با تفسیر و توضیح كه «جذیلها المحكك و عذیقها المرجب» بود كه تكرار نمى‌شود) من ابوشبل (پدر شیر بچه- كنیه او) در كنام شیران هستم (شیر بچه دار كه در حمایت بچه خشمگین و دلیر است). بخدا اگر بخواهید كه ما این كار (اسلام) را مانند نخست برگردانیم (كنایه از تباهى اسلام و برگشتن بروز اول از حیث ضعف و نص عبارت گوش بریده و شكسته است) عمر گفت: اگر چنین كنى كه خدا ترا خواهد كشت. گفت خدا ترا بكشد.
[327] طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج2، ص243، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت.
جایگاه و مقام
حباب، مشاور نظامی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود:
حـبـاب از شجاعان دلاور و خطیب مشهوری بود كه به سبب برخوردارى از دقت رأى، به (صاحب نظر) ملقب شد. حباب در جنگ‌هاى پـیـامـبـر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، حـضـور داشـت و در بـرخـى از آنـهـا، مـشـاور نـظـامی حضرت بود.
عبدالحی دراین‌باره می‌نویسد: هو الحباب بن المنذر بن الجموح صاحب المشوره یوم بدر أخذ المصطفى صلى الله علیه وسلم برأیه ونزل جبریل (علیه‌السلام) فقال الرأی ما قال حباب وكان له فی الجاهلیه اراء مشهوره حتى لقب بذی الرأی؛ حباب مشاور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در جنگ بدر بود كه حضرت نظرش را برگزید و جبرئیل هم نازل شد و گفت رای همان رای حباب است و او در جاهلیت دارای آراء مشهوره بود تا آنجا كه به صاحب نظر ملقب شد.
[328] کتانی، عبدحی بن عبدکبیر، نظام الحکومه النبویه المسمی التراتیب الإدرایه، ج2، ص384، ناشر:دار الکتاب العربی – بیروت.
صفدی نیز گوید: الحباب بن المنذر بن الجموح الأنصاری ذو الرأی؛ حباب صاب نظر بود.
[329] صفدی، صلاح‌الدین خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج11، ص216، تحقیق أحمد الأرناؤوط وترکی مصطفی، ناشر:دار إحیاء التراث – بیروت – 1420ه- 2000م.
از خطبای انصار بود:
ابن‌حبان در كتاب مشاهیر علماء الأمصار درباره او می‌نویسد: الحباب بن المنذر بن الجموح الأنصاری كنیته ابوعمرو كان ممن شهد بدرا وهو بن ثلاث وثلاثین سنه وكان خطیب الأنصار توفى بالمدینه؛ حباب در بدر شركت داشت درحالی كه سی و سه سال داشت و او خطیب انصار در مدینه بود.
[330] تمیمی بستی، ابوحاتم محمد بن حبان، مشاهیر علماء الأمصار، ج1، ص25، تحقیق: م. فلایشهمر، ناشر: دار الکتب العلمیه بیروت، 1959م.
عتبه بن ابی‌لهب
عتبه نیز در كنار بنی‌هاشم و سایر صحابه از بیعت ابوبكر تخلف كرد.
مدارک مخالفت با ابوبکر
ابوالفداء دراین‌باره می‌گوید: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب…؛ … سپس عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. گروهی از مردم و نیز از بنی‌هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص….
[331] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
در كتاب تاریخ الوردی نیز قضیه مخالفت عتبه بن ابی‌لهب این‌چنین نقل شده است: وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب….
[332] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
مناقب
پیامبر برای وی دعا كرده و از اسلامش خشنود شد:
ابن‌عبدالبر گوید: فأسلما فسر النبى صلى الله علیه وسلم بإسلامهما ودعا لهما وشهدا معه حنینا والطائف؛ عتبه و برادرش وقتی كه مسلمان شدند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از اسلام‌آوردن آنها خوشحال شد و برای آنها دعا كرد و آن دو در جنگ حنین و طائف شركت داشتند.
[333] قرطبی مالکی، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، ج3، ص1030، تحقیق:علی محمد البجاوی، ناشر:دار الجیل – بیروت، الطبعه:الأولی، 1412ه.
حسان بن ثابت
حسان شاعر معروف صدر اسلام، نارضایتی خود را از خلافت ابوبكر در قالب شعر می‌سراید.
مدارک مخالفت با ابوبکر
كه در تفسیر فخر رازی و تفسیر غرائب القرآن چنین ذكر شده است: وأما الشعر فقول حسان:
فما كنت أعرف أن الأمر منصرف عن هاشم ثم منها عن ابی‌حسن
ألیس أول من صلى لقبلتكم وأعرف الناس بالقرآن والسنن
نمى‌پنداشتم زمام امر از بنى هاشم و سپس از بین آنان از ابوالحسن علی (علیه‌السلام) برگردد. از شخصیّتى كه نخستین نفر در ایمان مى‌باشد و گوى سبقت را ربوده است و آشناترین مردم به قرآن و دستورات پیامبر بود.
[334] رازی شافعی، فخرالدین محمد، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج2، ص247.
[335] رازی شافعی، فخرالدین محمد، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، ج18 ص511.
[336] نیسابوری، نظام‌الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان، ج1، ص240، تحقیق:الشیخ زکریا عمیران، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت / لبنان، الطبعه:الأولی، 1416ه – 1996م.
جایگاه و مقام
از او فضایلی نقل شده که به آنها اشاره‌ای میکنیم؛
همراهی جبرئیل با او
همراهی جبرئیل با حسان در هجو مشرکان: حسان بن ثابت، همان كسى است كه در زمان جاهلیت شاعر انصار بود و در زمان اسلام «شاعر رسول الله» لقب گرفت.
بخاری در صحیح خود مى‌نویسد: حدثنا حَفْص بن عُمَرَ حدثنا شُعْبَهُ عن عَدِیِّ بن ثَابِتٍ عن الْبَرَاءِ رضی الله عنه قال قال النبی صلى الله علیه وسلم لِحَسَّانَ اهْجُهُمْ أو هَاجِهِمْ وَجِبْرِیلُ مَعَكَ؛ براء بن عازب گفته است كه رسول خدا به حسّان گفت: هجو كن (جواب كسانى را كه شعرهاى زشت درباره رسول خدا مى‌سرودند با شعر بده) جبرئیل با تو است.
[337] بخاری جعفی، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج4، ص112.
و ابوداود در مسند خود نقل مى‌كند: حسان، مؤید به روح القدس بود: در روایاتی از منابع اهل‌سنت نقل شده است كه حسان به روح القدس تایید شده است: حدثنا محمد بن سُلَیْمَانَ الْمِصِّیصِیُّ لُوَیْنٌ ثنا بن ابی‌الزِّنَادِ عن أبیه عن عُرْوَهَ وَهِشَام‌عن عُرْوَهَ عن عَائِشَهَ رضی الله عنها قالت كان رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَضَعُ لِحَسَّانَ مِنْبَرًا فی الْمَسْجِدِ فَیَقُومُ علیه هْجُو من قال فی رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم فقال رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم إِنَّ رُوحَ الْقُدُسِ مع حَسَّانَ ما نَافَحَ عن رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم.
عروه از عائشه نقل كرده است كه رسول خدا براى حسّان منبرى در مسجد نهاده بود؛ پس او روى منبر مى‌نشست و كسانى را كه پیامبر خدا را هجو كرده بودند، هجو مى‌كرد. پس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: روح القدس (جبرئیل) با حسّان است، زمانى كه از رسول خدا پشتیبانى مى‌كرد.
[338] سجستانی أزدی، سلیمان بن الأشعث ابوداود، سنن ابی‌داود، ج4، ص304، ح5015، تحقیق:محمد محیی الدین عبدالحمید، ناشر:دار الفکر.
[339] مزی، ابوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال، ج6، ص20، تحقیق:د. بشار عواد معروف، ناشر:مؤسسه الرساله بیروت، الطبعه:الأولی، 1400ه – 1980م.
[340] شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص56.
ترمذی در روایت صحیحی دراین‌باره چنین نقل می‌كند: حدثنا إسماعیل بن مُوسَى الْفَزَارِیُّ وَعَلِیُّ بن حُجْرٍ الْمَعْنَى وَاحِدٌ قالا حدثنا بن ابی‌الزِّنَادِ عن هِشَام‌بن عُرْوَهَ عن أبیه عن عَائِشَهَ قالت كان رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم یَضَعُ لِحَسَّانَ مِنْبَرًا فی الْمَسْجِدِ یَقُومُ علیه قَائِمًا یُفَاخِرُ عن رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم أو قال یُنَافِحُ عن رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم وَیَقُولُ رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم إِنَّ اللَّه یؤَیِّدُ حَسَّانَ بِرُوحِ الْقُدُسِ ما یُفَاخِرُ أو یُنَافِحُ عن رسول اللَّهِ صلى الله علیه وسلم.
عایشه گوید: حضرت پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) منبرى در مسجد براى حسان می‌گذارد و او بر منبر مى‌ایستاد و فضایل پیغمبر بازگو می‌كرد؛ و باز رسول خدا هم می‌فرمود كه: «خداوند حسّان را تا موقعی كه از ما دفاع می‌كند با روح القدس تأیید می‌كند».
[341] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص138، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
ترمذی بعد از نقل حدیث، سند دیگری را برای این حدیث ذكر كرده و درباره تصحیح آن می‌گوید: حدثنا إسماعیل بن مُوسَى وَعَلِیُّ بن حُجْرٍ قالا حدثنا بن ابی‌الزِّنَادِ عن أبیه عن عُرْوَهَ عن عَائِشَهَ عن النبی صلى الله علیه وسلم مثله وفی الْبَاب عن ابی‌هُرَیْرَهَ وَالْبَرَاءِ قال ابوعِیسَى هذا حَدِیثٌ حَسَنٌ صَحِیحٌ غَرِیبٌ وهو حَدِیثُ بن ابی‌الزِّنَادِ؛ او عیسی گوید: این حدیث حسن و صحیح و غریب است.
[342] ترمذی سلمی، ابوعیسی محمد، سنن الترمذی، ج5، ص138، تحقیق:أحمد محمد شاکر وآخرون، ناشر:دار إحیاء التراث العربی – بیروت.
حاکم نیشابوری نیز این روایت را نقل كرده و گوید: حدثنا ابوالعباس ثنا بحر بن نصر ثنا عبدالله بن وهب أخبرنی عبدالرحمن بن ابی‌الزناد عن هشام بن عروه عن أبیه عن عائشه عن النبی صلی الله علیه وسلم نحوه هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه؛ مانند این روایت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از طریق عایشه نقل شده است كه صحیح الاسناد بوده ولی مسلم و بخاری نقل نكرده‌اند.
[343] حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص554، تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا، ناشر:دار الکتب العلمیه – بیروت الطبعه:الأولی، 1411ه – 1990م.
ابن‌ابی‌شیبه نیز روایتی را دراین‌باره چنین نقل می‌كند:حدثنا حفصبن غیاث عن مجالد عن الشعبی قال ذكر عند عائشه حسان فقیل لها انه قد أعان علیك وفعل وفعل فقالت مهلا فإنی سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول إن الله یؤید حسان فی شعره بروح القدس.
شعبی گوید در پیش عایشه از حسان سخن به میان آمد كه من گفتم او بر علیه شما چه كارهایی انجام‌داده است عایشه گفت اینطور نیست بلكه شنیدم از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) كه فرمودند: حسان در شعرش به روح القدس تایید شده است.
[344] ابن‌ابی‌شیبه کوفی، ابوبکر عبدالله، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ج5، ص273، تحقیق:کمال یوسف الحوت، ناشر:مکتبه الرشد – الریاض، الطبعه:الأولی، 1409ه.
ابن‌عساکر در تاریخ مدینه دمشق نیز چنین نقل شده است: اخبرنا ابوالمظفر بن القشیری أنا ابوسعد بن الجنزرودی أنا ابوعمرو بن حمدان أنا ابویعلینا ابوإبراهیم إسماعیل بن إبراهیم الترجمانی نا عبدالرحمن بن ابی‌الزناد عن عروه عن عائشه قالت كان رسول الله صلى الله علیه وسلم یضع لحسان بن ثابت منبرا فی المسجد ینشد علیه قائما ینافح عن رسول الله صلى الله علیه وسلم ثم یقول رسول الله صلى الله علیه وسلم أن الله یؤید حسان بروح القدس ما نافح عن رسول الله.
عایشه گوید: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای حسان منبری در مسجد قرار می‌داد و سپس می‌فرمود: خداوند مادامی كه حسان از رسول خدا دفاع كند خدا او را به روح القدس تایید می‌كند.
[345] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌قاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج12، ص388، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
ابن‌حجر نیز می‌نویسد: فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم إن روح القدس مع حسان مادام ینافح عن رسول الله صلى الله علیه وسلم؛ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: روح القدس با حسان است مادامی كه از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دفاع كند.
[346] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص56.
نسائی نیز در كتاب فضائل الصحابه للنسائی چنین نقل می‌كند: أخبرنا أحمد بن سلیمان قال أنا یحیى بن آدم عن إسرائیل عن ابی‌إسحاق عن البراء بن عازب قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم لحسان أهج المشركین فإن روح القدس معك.
[347] نسائی، أحمد بن شعیب، فضائل الصحابه، ج1، ص57، دار النشر: دار الکتب العلمیه – بیروت – 1405، الطبعه: الأولی.
شاعر پیامبر
شاعر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) درایام نبوت بود: یكی از فضائلی كه علمای اهل سنت برای حسان نقل كرده‌اند، این است که او شاعر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود.
ابن‌حجر عسقلانی دراین‌باره می‌نویسد: قال ابوعبیده فضل حسان بن ثابت على الشعراء بثلاث كان شاعر الأنصار فی الجاهلیه وشاعر النبی صلى الله علیه وسلم فی أیام‌النبوه وشاعر الیمن كلها فی الإسلام وكان مع ذلك جبانا.
ابوعبیده گفت: فضیلت حسان بر شعراء به سه چیز بود، شاعر انصار در زمان جاهلیت و شاعر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در ایام نبوت و شاعر تمام یمنی‌ها در اسلام بود ولی با همه اینها فرد ترسویی بود.
[348] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص55.
ابن‌اثیر نیز چنین نقل می‌كند: وقال ابن‌درید، عن ابی‌حاتم، عن ابی‌عبیده، قال: فَضَل حسان الشعراء بثلاث: كان شاعر الأنصار فی الجاهلیه، وشاعر النبی فی النبوه، وشاعر الیمن كلها فی الإسلام.
[349] ابن‌أثیر جزری، عزالدین بن أثیر ابی‌حسن، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج2، ص5.
براء بن عازب
تخلف براء بن عازب از بیعت ابوبكر
منابع تخلف
یعقوبی درباره تخلف براء بن عازب از بیعت با ابوبکر را چنین نقل می‌كند: تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی بن كعب.
[350] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابوالفداء در المختصر خود وقتی كه جریان بیعت عمر با ابوبكر را ذكر می‌كند به تخلف كنندگان از بیعت كه از جمله آنها براء بن عارب است اشاره می‌كند:
فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاص والمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر(اء) بن عازب…
[351] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
در كتاب تاریخ ابن‌الوردی درباره تخلف براء از بیعت این‌چنین آمده است: وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی‌بن كعب…
[352] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
مناقب
بزرگان اهل‌سنت در كتب خود برای این صحابی فضائلی نقل كرده‌اند كه به مواردی اشاره می‌كنیم.
فقیه بزرگ بود.
ذهبی درباره او گوید: البراء بن عازب (ع) ابن‌الحارث الفقیه الكبیر ابوعماره الأنصاری الحارثی المدن؛ براء فقیه بزرگی بود.
[353] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج3، ص194،تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
صحابی جلیل كه روایات فراوانی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل كرده است:
ابن‌کثیر در شرح حال او می‌نویسد: البراء بن عازب بن الحارث بن عدى بن مجدعه بن حارثه بن الحارت بن الخزرج بن عمرو ابن‌مالك بن أوس الأنصارى الحارثى الأوسى صحابى جلیل وأبوه أیضا صحابى وروى عن رسول الله صلى الله علیه وسلم أحادیث كثیره وحدث عن ابى‌بكر وعمر وعلى وغیرهم وعنه جماعه من التابعین وبعض الصحابه.
براء بن عازب صحابی جلیلی است كه روایت فراوانی را از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل كرده است همچنین از ابوبكر، عمر، علی (علیه‌السلام) و دیگران روایت نقل كرده است و بعضی از صحابه و تابعین زیادی نیز از او نقل روایت داشتند.
[354] ابن‌کثیر دمشقی، ابوفداء إسماعیل، البدایه والنهایه، ج8، ص328، ناشر:مکتبه المعارف – بیروت.
از اعیان صحابه بود.
ذهبی می‌نویسد: من أعیان الصحابه؛ او از سرشناسان صحابه بود.
[355] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله، سیر أعلام‌النبلاء، ج3، ص195، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
ابی‌بن كعب
از جمله افرادی كه در سقیفه حاضر نشد تا با ابوبكر بیعت كند، ابی بن کعب بود.
مدارك مخالفت با ابوبكر
این مخالفت وی و عدم بیعت او با ابوبکر در منابع مختلفی ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم؛
یعقوبی
یعقوبی متوفاى 292 دراین‌باره می‌گوید: تخلّف عن بیعه ابی‌بكر قوم من المهاجرین والأنصار، ومالوا مع علی بن ابیطالب، منهم: العباس بن عبدالمطلب، والفضل بن العباس، والزبیر بن العوام بن العاص، وخالد بن سعید، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر الغفاری، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی بن كعب.
[356] یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج2، ص124، ناشر:دار صادر – بیروت.
ابوالفداء
جریان عدم بیعت ابی بن كعب از ابوبکر در مختصر فی اخبار البشر این چنین آمده است: فبایع عمر أبا بكر رضی الله عنهما، وانثال الناس علیه بایعونه، فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إِحدى عشره، خلا جماعه من بنی‌هاشم والزبیر وعتبه بن ابی‌لهب وخالد بن سعید ابن‌العاص والمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وابی‌ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وابی‌بن كعب ومالوا مع علی بن ابیطالب…
[357] ابوفداء، عمادالدین إسماعیل، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص19، طبق برنامه الجامع الكبیر.
ابن‌الوردی
ابن‌الوردی نیز ابی را در كنار افرادی ذكر می‌كند كه از بیعت با ابوبكر تخلف كرد: وبادروا ” سقیفه بنی‌ساعده ” فبایع عمر أبا بكر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنه إحدى عشره خلا جماعه من بنی‌هاشم، والزبیر، وعتبه بن ابی‌لهب، وخالد بن سعید بن العاص، والمقداد بن عمرو، وسلمان الفارسی، وابوذر، وعمار بن یاسر، والبراء بن عازب، وابی بن كعب…
[358] ابن‌وردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، تاریخ ابن‌الوردی، ج1، ص134، ناشر: دار الکتب العلمیه – لبنان / بیروت، الطبعه: الأولی، 1417ه – 1996م.
درمنابع شیعه
شیخ صدوق درباره تخلف ابی بن كعب می‌نویسد:
حدثنا علی بن أحمد بن عبدالله بن أحمد بن ابی عبدالله البرقی قال: حدثنی أبی، عن جده أحمد بن ابی عبدالله البرقی قال: حدثنی النهیكی قال، حدثنا ابومحمد خلف بن سالم قال: حدثنا محمد بن جعفر قال: حدثنا شعبه، عن عثمان بن المغیره، عن زید بن وهب قال: كان الذین أنكروا على ابی‌بكر جلوسه فی الخلافه وتقدمه على علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) اثنى عشر رجلا من المهاجرین والأنصار وكان من المهاجرین خالد بن سعید ابن‌العاص والمقداد بن الأسود وابی بن كعب وعمار بن یاسر وابوذر الغفاری وسلمان الفارسی..
[359] صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الخصال، ص461، تحقیق:علی أکبر الغفاری، ناشر:جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه قم، 1403ه 1362ش.
مناقب
از او مناقب و فضایل زیادی ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره میکنیم؛
سید القراء
ابن‌حجر در كتاب تقریب التهذیب در شرح حال این صحابی‌گوید: ابی بن كعب بن قیس بن عبید بن زید بن معاویه بن عمرو بن مالك بن النجار الأنصاری الخزرجی ابوالمنذر سید القراءویكنى أبا الطفیل أیضا من فضلاء الصحابه؛ ابی‌بن كعب سیدالقراء و از فضلای صحابه بود.
[360] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، تقریب التهذیب، ج1، ص96، تحقیق:محمد عوامه، ناشر:دار الرشید – سوریا، الطبعه:الأولی، 1406 – 1986.
ذهبی نیز گوید: سید القراء ابومنذر الأنصاری النجاری المدنی المقرئ البدری.
[361] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن أحمد، سیر أعلام‌النبلاء، ج1، ص390، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسه الرساله – بیروت، الطبعه: التاسعه، 1413ه.
ابن‌عساکر می‌گوید: سید القراء شهد مع رسول الله صلى الله علیه وسلم بدرا والعقبه وغیرها من المشاهد وروى عنه أحادیث صالحه.
[362] ابن‌عساکر دمشقی شافعی، ابی‌قاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق وذکر فضلها وتسمیه من حلها من الأماثل، ج7، ص308، تحقیق:محب الدین ابی‌سعید عمر بن غرامه العمری، ناشر:دار الفکر – بیروت – 1995.
كاتب وحی
ابن‌جوزی در كتاب المنتظم درباره شرح حال او می‌نویسد: شهد العقبه مع السبعین من الأنصار وشهد بدرا والمشاهد كلها مع رسول الله صلى الله علیه وسلم وكان یكتب له الوحی وهو أحد الذین حفظوا القرآن على عهد رسول الله صلى الله علیه وسلم وأمر الله عز وجل نبیه أن یقرأ علیه القرآن وقال عمر فی حقه هذا سید المسلمین.
او با هفتاد تن از انصار در عقبه شركت كرد و درجنگ بدر و همه جنگ‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت و وحی را می‌نوشت و یكی از كسانی بود كه در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) قرآن را حفظ كرد و خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) امر كرد كه قرآن را برای ابی بن کعب قرائت كند و عمر هم در حقش می‌گفت او سید آقای مسلمانان است.
[363] ابن‌جوزی حنبلی، جمال‌الدین ابوالفرج، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، ج5، ص8، ناشر:دار صادر – بیروت، الطبعه:الأولی، 1358.
سرور مسلمانان
عمر درباره ابی بن كعب چنین عقیده داشت كه او آقای مسلمین بود.
ابن‌حجر دراین‌باره می‌نویسد: وكان عمر یسمیه سید المسلمین.
[364] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص27، تحقیق: علی محمد البجاوی، ناشر: دار الجیل – بیروت، الطبعه: الأولى، 1412هـ – 1992م.
ابن‌جوزی نیز می‌گوید: وقال عمر فی حقه هذا سید المسلمین.
[365] ابن‌جوزی حنبلی، جمال‌الدین ابوالفرج، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، ج5، ص8، ناشر:دار صادر – بیروت، الطبعه:الأولی، 1358.
پیامبر مامور قرائت قرآن بر او
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مأمور قرائت قرآن بر ابی بن كعب بود:
ابن‌حجر دراین‌باره چنین نقل می‌كند: ابی‌بن كعب بن قیس بن عبید بن زید بن معاویه بن عمرو بن مالك بن النجار الأنصاری ابوالمنذر وابوالطفیل سید القراء كان من أصحاب العقبه الثانیه وشهد بدرا والمشاهد كلها قال له النبی صلى الله علیه وسلم لیهنك العلم أبا المنذر وقال له إن الله أمرنی أن أقرأ علیك وكان عمر یسمیه سید المسلمین.
ابی بن كعب سید القراء و از اصحاب عقبه دوم بود ودر بدر و تمام جنگ‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمودند علمى كه فراگرفته‌اى گواراى تو باد ای ابامنذر بعد فرمودند: خدا من را امر كرده كه بر تو ای براء قرآن را قرائت كنم و عمر نیز او را سید المسلمین نامیده است.
[366] عسقلانی شافعی، أحمد بن علی، الإصابه فی تمییز الصحابه، ج1، ص27، تحقیق: علی محمد البجاوی، ناشر: دار الجیل – بیروت، الطبعه: الأولى، 1412هـ – 1992م.
ابن‌جوزی نیز در كتاب المنتظم می‌نویسد: شهد العقبه مع السبعین من الأنصار وشهد بدرا والمشاهد كلها مع رسول الله صلى الله علیه وسلم وكان یكتب له الوحی وهو أحد الذین حفظوا القرآن على عهد رسول الله صلى الله علیه وسلم وأمر الله عز وجل نبیه أن یقرأ علیه القرآن وقال عمر فی حقه هذا سید المسلمین.
او با هفتاد تن از انصار در عقبه شركت كرد و در جنگ بدر و همه جنگ‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) حضور داشت و وحی را می‌نوشت و یكی از كسانی بود كه در زمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) قرآن را حفظ كرد و خداوند به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) امر كرد كه قرآن را برای ابی‌بن كعب قرائت كند و عمر هم در حقش می‌گفت سید او آقای مسلمانان است.
[367] ابن‌جوزی حنبلی، جمال‌الدین ابوالفرج، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، ج5، ص8، ناشر:دار صادر – بیروت، الطبعه:الأولی، 1358.
مناقب فراوان
ابی بن كعب دارای مناقب فراوانی است:
ذهبی می‌نویسد: وجمع بین العلم والعمل ومناقبه جمه؛ ابی‌بن كعب، بین علم و عمل جمع كرد و مناقبش فراوان است.
[368] ذهبی شافعی، شمس‌الدین ابوعبدا
چرا پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر بهترین انتخاب برای ارائه‌های شماست؟
در دنیای رقابتی امروز، ارائه‌ای جذاب و حرفهای می‌تواند تأثیر بزرگی در جلب توجه مخاطبان داشته باشد. فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با طراحی منظم، زیبا و استاندارد به شما کمک می‌کند تا محتوای خود را به شیوه‌ای خیره‌کننده و اثرگذار ارائه دهید. این فایل با جزئیات دقیق و ساختار حرفهای، ابزاری مطمئن برای موفقیت در ارائه‌های شماست.
ویژگی‌های برتر فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر:
- طراحی بی‌نقص و خلاقانه: تمام جزئیات پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با دقت طراحی شده‌اند تا نیازهای ارائه‌های تخصصی شما را برآورده کند.
- ساختاری ساده و منظم: محتوا در پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر به گونه‌ای سازمان‌دهی شده که به‌راحتی خوانده شود و مفاهیم به صورت شفاف انتقال یابد.
- جلوه‌های بصری منحصر‌به‌فرد: استفاده از رنگ‌های هماهنگ و گرافیک‌های حرفهای، فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر را از سایر فایل‌ها متمایز می‌کند.
- کاربرد گسترده: پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر برای جلسات کاری، پروژه‌های علمی و حتی تدریس بسیار مناسب است.
- امکان ویرایش آسان: پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر به شما اجازه می‌دهد تغییرات دلخواه خود را با سرعت و سهولت اعمال کنید.
چطور با پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر بهترین نتیجه را کسب کنید؟
برای داشتن یک ارائه حرفهای و بدون نقص، کافی است پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر را دانلود کرده و به کار ببرید. این فایل آماده به شما امکان می‌دهد که تنها با چند کلیک ساده، اسلایدها را مطابق نیاز خود تغییر دهید و از طراحی حرفهای آن بهره‌مند شوید.
انتخابی عالی برای همه کاربران:
فرقی نمی‌کند که دانشجو، مدرس یا متخصص باشید؛ پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر به شما کمک می‌کند تا محتوای خود را به شکلی ساده و حرفهای ارائه دهید. با صرفه‌جویی در زمان، کیفیت ارائه شما ارتقا می‌یابد و مخاطبان تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
چرا به ما اعتماد کنید؟
پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر با توجه به نیازهای واقعی کاربران طراحی شده است. تیم ما با بررسی بازخوردها محصولی ارائه کرده که از نظر محتوا و طراحی بی‌نقص است. ما تضمین میکنیم که فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر شما را ناامید نخواهد کرد و در صورت نیاز، پشتیبانی کامل ارائه می‌دهیم.
همین حالا فایل پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر را دانلود کنید:
اگر به دنبال ارائه‌ای متمایز، حرفهای و تأثیرگذار هستید، پاورپوینت صحابه منتقد خلافت ابوبکر همان چیزی است که نیاز دارید. فرصت را از دست ندهید و همین حالا آن را دریافت کنید تا یک تجربه خاص و فراموش‌نشدنی داشته باشید.
شماره پشتیبانی برای ارسال اس ام اس : 09054791747