ارائه‌ی پاورپوینت حاشيه نويسي – تجربه‌ای خاص و متمایز!

پاورپوینتی حرفه‌ای و متفاوت:

فایل پاورپوینت حاشيه نويسي شامل 101 اسلاید جذاب و کاملاً استاندارد است که برای چاپ یا ارائه در PowerPoint آماده شده‌اند.

ویژگی‌های برجسته فایل پاورپوینت حاشيه نويسي:

• طراحی خلاقانه و حرفه‌ای: فایل پاورپوینت حاشيه نويسي به شما این امکان را می‌دهد که مخاطبان خود را با یک طراحی خیره‌کننده جذب کرده و پیام خود را به بهترین شکل انتقال دهید.
• سادگی در استفاده: اسلایدهای پاورپوینت حاشيه نويسي به گونه‌ای طراحی شده‌اند که استفاده از آن‌ها بسیار آسان باشد و نیاز به تنظیمات اضافی نداشته باشید.
• آماده برای ارائه: تمامی اسلایدهای پاورپوینت حاشيه نويسي با کیفیت بالا و بدون نیاز به ویرایش، آماده استفاده هستند.

کیفیت تضمین‌شده با دقت بالا:

فایل پاورپوینت حاشيه نويسي با رعایت بالاترین استانداردهای طراحی تولید شده است. بدون نقص یا بهم‌ریختگی، تمامی اسلایدها آماده برای یک ارائه بی‌نقص و حرفه‌ای هستند.

نکته مهم:

هرگونه تفاوت احتمالی در توضیحات ممکن است به دلیل نسخه‌های غیررسمی باشد. نسخه اصلی پاورپوینت حاشيه نويسي با دقت و حرفه‌ای تنظیم شده است.

همین حالا فایل پاورپوینت حاشيه نويسي را دانلود کنید و ارائه‌ای حرفه‌ای و تأثیرگذار داشته باشید!

---

بخشی از متن پاورپوینت حاشيه نويسي :

حاشیه‌نویسی

حاشیه‌نویسی، از سنّتهای نوشتاری مسلمانان ، به‌معنای نوشتن نکاتی در کناره‌های (هوامش) یک متن برای توضیح یا نقد یا تصحیح آن و نیز تألیف آثاری مستقل با همین هدف است.

فهرست مندرجات

1 – تعریف و معنا
2 – پیام سفید گذاشتن کنار صفحات
3 – سابقه
4 – نخستین حاشیه نویس
5 – درتمدن اسلامی
6 – بعد از قرن ششم
7 – حاشیه هایی بیشتر از متن
8 – هدف اصلی و انواع
9 – در فرهنگ اسلامی
10 – فواید
11 – مشکلات
12 – فهرست منابع
13 – پانویس
14 – منبع

تعریف و معنا

این اصطلاح با مصدر حَشْو به معنای افزایش و با حاشیه به معنای کناره و پیرامون، پیوند تنگاتنگ دارد؛ چه، حاشیه‌نویسی در عمل افزودنِ مطالبی در کناره‌های متن مکتوب است .
در زبان عربی، حاشیه به معنای کناره (که نام محلّ است) به معنای آنچه در حاشیه نوشته می‌شود (= حالّ) به کار رفته است.

[1] خلیل‌ بن احمد، کتاب العین، ج3، ص260ـ261، ذیل «حشو»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم 1405.

[2] ابن‌منظور، لسان العرب، ج3، ص195، ذیل «حشا».

حاشیه‌ها را توشیح و تعلیق یا تعلیقه نیز نامیده‌اند.
آقابزرگ طهرانی ،

[3] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج4، ص223.

با تصریح بر تفاوت نداشتن تعلیقات و حواشی، یادآور شده است که اصطلاح تعلیق اغلب بر حاشیه‌های کتابهای معقول اطلاق می‌شود؛ اما، نمونه‌های بسیاری و جود دارد که نشان می‌دهد کاربرد تعلیقه برای حواشیِ کتابهای نقلی و کاربرد حاشیه برای حواشی کتابهای علوم عقلی نیز کاملا معمول بوده است.

[4] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج1، ص406، ابوظبی 1425/2004.

[5] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج1، ص409ـ410، ابوظبی 1425/2004.

[6] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج1، ص415، ابوظبی 1425/2004.

[7] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج1، ص423، ابوظبی 1425/2004.

[8] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج2، ص1116ـ1124، ابوظبی 1425/2004.

تعابیر پاره‌ای از حاشیه‌نویسان هم نشان می‌دهد که خود آنان نیز میان تعلیقه و حاشیه تفاوتی قائل نمی‌شده‌اند،

[9] علی‌ بن حسین محقق کرکی، حیاه المحقق الکرکی و آثاره، ج8، ص13، ج: 8 حاشیه مختلف الشیعه، چاپ محمد حسون، تهران 1423.

[10] محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الحاشیه علی کتاب من لایحضَرُهُ الفقیه، ج1، ص31، چاپ فارس حسون کریم، قم 1382ش.

[11] محمدحسین اصفهانی، حاشیه کتاب المکاسب، ج3، ص421، چاپ عباس محمد آل‌سباع قطیفی، قم 14181419.

حتی‌گاه چنین فهمیده می‌شود که تعلیق با شرح یکی انگاشته شده است.

[12] محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، ج1، ص4، قم 1410.

پیام سفید گذاشتن کنار صفحات

به‌طور کلی، سفید باقی گذاشتن کناره‌های صفحاتِ نُسَخ خطی، صرف‌نظر از ضرورتهای هنر کتاب‌آرایی، احتمالا واجد این پیام بوده است که خوانندگان می‌توانند نظر خویش را درباره متن در این کناره‌ها بنویسند؛ گو این‌که اولین کسانی که در کناره‌های صفحات چیزی نوشتند، خودِ مؤلفان یا ناسخان یا صاحبان کتاب‌ها بودند که یا در هنگام بازخوانی نوشته‌های خویش، شَکلِ درستِ کلماتِ مغلوط را در کنار صفحات می‌نوشتند یا در آن‌جا کلمات یا علائمی درج می‌کردند که دلالتهای معنایی آن‌ها را خود در می‌یافتند.
قدمت درج جمله‌های توضیحی یا انتقادی در حواشی متون با پدیدآیی خود این متن‌ها تقریبآ هم‌زمان دانسته شده؛ چه، این کاملا طبیعی بوده است که خواننده متن، نظر خود را ــ هر چه باشدــ در کنار آن درج نماید.

[13] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص7.

با این‌همه، تشخیص‌قدمت‌حاشیه‌ها آسان‌نیست، زیراحاشیه‌نویسی کار غیرمستقلی تلقی می‌شده است و حاشیه‌نویسان در جاهای دلخواه در حواشی برخی صفحات مطالبی می‌نوشتند و این نوشته‌ها معمولا انجامه و تاریخ کتابت ندارند؛ بنابراین، حتی با و جود نسخه‌های خطی تاریخ‌داری که قدمتشان به سده سوم می‌رسد،

[14] ایمن فؤادسید، الکتاب العربی المخطوط و علم المخطوطات، ج2، ص399ـ402، قاهره 1418/1997.

نمی‌توان قدمت حواشی آن‌ها را تا‌ همان زمان به عقب برد.

سابقه

به‌نظر روزنتال، سابقه این نوع حواشی، به پیش‌تر از قرن پنجم نمی‌رسد.
شخصی به‌نام ابن‌مسرور ظاهرآ در قرن پنجم بر کتاب الحس و المحسوس ارسطو حاشیه‌هایی نوشته است.

[15] ابن‌مطران، بستان‌الاطباء و روضهالالباء، ج1، ص196، چاپ عبدالکریم ابوشویرب، طرابلس 1993.

در مقابل، تعیین پیشینه حاشیه‌هایی که مستقلا تألیف شده‌اند آسان‌تر است.
این آثار‌گاه نام مستقلی دارند، مانند ردّالمُحتار علی الدُّرالمختار، از ابن‌عابدین، که خود در مقدمه اثرش

[16] ابن‌عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج1، ص2ـ 3، چاپ سنگی مصر 1271ـ1272، چاپ افست بیروت 1407/1987.

آن‌را حاشیه شمرده است، و‌گاه کلمه حاشیه یا حواشی سرآغاز عنوان آنهاست.

[17] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص8.

نخستین حاشیه نویس

به گفته حاجی‌خلیف ه،

[18] حاجی‌خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج3، ص3ـ4، چاپ گوستاو فلوگل، لندن 1835ـ1858، چاپ افست بیروت.

نخستین کسی که حاشیه مستقلی تدوین کرد، محمد بن احمد مشهور به ابن‌یسار، درگذشته در دهه نخست سده چهارم، بود.
حاجی‌خلیفه به نام و موضوع حاشیه ابن‌یسار اشاره‌ای نکرده است.
صرف‌نظر از این اشاره حاجی‌خلیفه، پیشینه این حاشیه‌های مستقل دست‌کم به قرن ششم می‌رسد.

[19] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج6، ص2643، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

[20] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج6، ص2773، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

درتمدن اسلامی

در تمدن اسلامی ، حاشیه‌نویسی بر انواع کتاب‌ها، به‌ جز جغرافیا و تاریخ، معمول بوده است؛ اما، حاشیه‌نویسان به کتابهای ادبی ، فقهی ، حدیثی ، اصولی، کلامی ، فلسفی ، منطقی و عرفانی بسیار بیش‌تر تو جه کردند و مشهور‌ترین حواشی بر این‌گونه متون نوشته شدند.
در میان این‌گونه کتاب‌ها، بر آثاری که متون درسی بودند یا اعتبار و اشتهار و مرجعیت بیشتری داشتند، بیش از همه حاشیه یا شرح نوشته می‌شد.

[21] محمدطاهر تنکابنی، کتب درسی قدیم، ج1، ص40ـ82، چاپ ایر جافشار، در فرهنگ ایران زمین، ج20 (1353ش).

[22] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص7ـ231.

شمار حاشیه‌هایی که بر شروح متون یا بر حاشیه‌های دیگران نوشته می‌شده، بسیار افزون‌تر از حاشیه‌های خود متن‌ها بوده است.
مثلا حبشی در جامع‌الشروح والحواشی،

[23] عبداللّه محمد حبشی، جامع الشروح و الحواشی: معجم شامل لاسماء الکتب المشروحه فی التراث الاسلامی و بیان شروح‌ها، ج1، ص396ـ438، ابوظبی 1425/2004.

نامِ بیش از دویست شرح و حدود پن جاه حاشیه بر صحیح بخاری (متوفی 256) را برشمرده است که عمده این حاشیه‌ها بر شروح صحیح بخاری نوشته شده‌اند.
برخی شروح و حواشی، به دلیل اهمیت و دربرداشتن مطالب بحث برانگیز، اعتباری همسنگِ متن اصلی و حتی بر‌تر از آن یافته‌اند و در نتیجه، حواشی فراوانی بر آن‌ها نوشته شده است.
مثلا بر حاشیه خَفری (متوفی 957) بر شرح تجریدالاعتقادِ قوشچی (متوفی 879)، دست کم 31 حاشیه

[24] علی صدرایی خویی، کتابشناسی تجریدالاعتقاد، ج1، ص102ـ129، قم 1382ش.

و بر حاشیه جرجانی بر شرح قدیم تجریدالاعتقاد، 26 حاشیه نوشته‌اند

[25] علی صدرایی خویی، کتابشناسی تجریدالاعتقاد، ج1، ص47ـ54، قم 1382ش.

درباره این دو شرح تجریدالاعتقاد) و در میان افزون بر یکصد شرحِ کافیه ابن‌حاجب (متوفی 646)،

[26] عبدالرحمان‌ بن احمد جامی، شرح کافیه ابن‌الحاجب و هوالکتاب المسمّی الفوائد الضیائیه، ج1، مقدمه رفاعی، ص31ـ41، چاپ اسامه طه رفاعی، قاهره 1423ـ1424.

الفوائدالضیائیه از عبدالرحمان جامی (متوفی 897) چندان اهمیت یافت که 46 حاشیه بر آن نوشتند.

[27] عبدالرحمان‌ بن احمد جامی، شرح کافیه ابن‌الحاجب و هوالکتاب المسمّی الفوائد الضیائیه، ج1، مقدمه رفاعی، ص85ـ90، چاپ اسامه طه رفاعی، قاهره 1423ـ1424.

با این‌که در بسیاری از حاشیه‌ها، همانند شرح‌ها، صرفاً یا عمدتاً به طرح و تبیین و توضیح و تعلیل مراد نویسنده اصلی و آوردن شواهد و جز آن تو جه شده است، تفاوتهایی هم میان شروح و حاشیه‌ها و جود دارد؛ شروح از حاشیه‌ها قدمت بیشتری دارند.
قدمت حاشیه‌های مستقل حداکثر به قرن چهارم می‌رسد، اما در فهرست ابن‌ندیم

[28] ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج1، ص65.

[29] ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج1، ص423.

از شرحهای متعلق به قرن سوم نیز یاد شده است، از جمله شرح شواهد کتاب سیبویه از ابوالعباس مبرّد و حتی شروحی از سده دوم چون شرح‌الم جسطی و نیز شرح‌اقلیدس، هر دو از جابر بن حیان .
شرح‌ها به دلیل قدمت و سابقه، از حاشیه‌ها رایج‌تر شدند.
در فهرستِ ابن‌ندیم در قبال ذکر نام افزون بر شصت کتابِ شرح،

[30] ابن‌ندیم (تهران)، الفهرست، ج1، ص124ـ125.

از هیچ کتابی با عنوان حاشیه نام‌برده نشده است.
باگذشت افزون بر دو قرن از تألیف الفهرست ، باز هم اتفاق متفاوتی در این حوزه رخ نداد، چنان‌که مثلا یاقوت حموی (متوفی 626) در ازای ذکر نامِ 225 کتابِ شرح،

[31] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج7، فهرس‌الکتب، ص3399ـ 3406، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

صرفآ از پنج کتاب حاشیه نام‌برده است.

[32] یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج7، فهرس‌الکتب، ص3366، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

بعد از قرن ششم

از قرن هشتم به بعد هم که حاشیه‌نویسی رواج بسیار یافت، شرح‌نویسی نه تنها از رونق نیفتاد، بلکه کتابهای شروح، چونان متنی مستقل، محل توجه و موضوع کار حاشیه‌نویسان قرار گرفتند.
گذشته از تفاوتهای تاریخی، از لحاظ روشی هم میان شرح و حاشیه تفاوتهایی هست: شارح اغلب همه یک متن را جزء به جزء شرح می‌دهد (مانند شرح‌الرسالهالقشیریه از زکریا انصاری، و فتح‌الباری شرح صحیح البخاری از ابن‌ح جر عسقلانی)، اما حاشیه‌نویس صرفآ پاره‌هایی از متن را برای حاشیه‌نویسی برمی‌گزیند.
این پاره‌گزینی، حتی در حاشیه‌های مستقل، احتمالا با درج نخستین حاشیه‌ها بر حواشی متون مرتبط بوده، زیرا محدودیت مکانی کناره‌های صفحات نسخ خطی، به حاشیه‌نویس این امکان را نمی‌داده است تا به همه متن توجه کند.

حاشیه هایی بیشتر از متن

با این همه، آثاری نیز هستند که با آن‌که نام حاشیه دارند، در آن‌ها حاشیه‌نویس به مثابه شارح رفتار کرده و تقریبآ همه اجزای کتاب را شرح داده است؛ ازاین‌رو، این‌گونه حاشیه‌ها از متن اصلی بسیار مفصّل‌ترند.
از جمله آنهاست: حاشیه محمد بن عمر مغربی بر الترتیبِ ابویعقوب وار جلانی اِباضی (متوفی 570) به‌نام حاشیهالترتیب؛ حاشیه صَبّان (متوفی 1206) بر شرحِ اُشمونی (متوفی 900) بر الفیه ابن‌مالک (متوفی 672)؛ و حاشیه دسوقی (متوفی قرن دوازدهم) بر کتاب مغنی‌اللبیب ابن‌هشام (متوفی 761).
تفاوت دیگر حاشیه با شرح، مسبوق است به تفاوت اخیر.
در واقع حواشی، به‌ویژه حواشیِ نوشته بر کنار صفحات، چون از پاره‌هایی کمابیش گسیخته تشکیل می‌شوند، معمولا فاقد خطبه و مقدماتِ معمول در کتاب‌نویسی‌اند و چون در هیئت کتاب نشر می‌یابند، با عباراتی چون «قوله» آغاز می‌شوند.

[33] محمدحسین اصفهانی، حاشیه کتاب المکاسب، ج1، ص9، چاپ عباس محمد آل‌سباع قطیفی، قم 14181419.

هدف اصلی و انواع

افزون بر حاشیه‌هایی که کارکردی چون شرح‌ها دارند و هدف اصلی حاشیه‌نویس، تشریح مراد نویسنده (ماتن) و تعلیل آنهاست و آن‌ها را می‌توان به اعتبارِ همرأیی حاشیه‌نویس با نویسنده، حواشی امضایی نیز نامید، انواع دیگری از حاشیه نیز و جود دارد، از جمله حاشیه‌های انتقادی یا حاشیه‌هایی که جنبه‌های انتقادی آن‌ها چشمگیر‌تر است.
تفکیک مصادیق حاشیه‌های انتقادی با حاشیه‌های شرحی یا امضایی‌گاه دشوار است، زیرا بسیاری از حواشی شرحی نیز، ولو به ‌ندرت، حاوی نکات انتقادی و ابداعی نیز هستند.

[34] محمدحسین اصفهانی، حاشیه کتاب المکاسب، ج5، ص241244، چاپ عباس محمد آل‌سباع قطیفی، قم 14181419.

رویکرد نقدی یا رَدّی گرچه‌گاه به‌سبب اختلاف مذهبی نویسنده و حاشیه‌نویس (محشّی) بوده است، این حواشی به‌طور کلی، به‌ویژه در مواقعی که پیروان یک مذهب آثار یکدیگر را نقد می‌کردند، می‌توانند نشان روا جروحیه نقد و آزادی اندیشه و بیان تلقی شوند.
در میان حاشیه‌های نوع اول (انتقادی)، از حاشیه‌های فراوانی می‌توان نام برد که بیش‌تر آن‌ها را علمای شیعه در رد شرح قوشچی بر ت جرید الاعتقادِ نصیرالدین طوسی، به‌ویژه در مباحث امامت، نوشته‌اند.

[35] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج3، ص354.

بر خود این حاشیه‌ها نیز حواشی بسیاری نوشته‌اند.
مثلا، دست‌کم 23 حاشیه بر حاشیه دوانی بر شرح قوشچی نوشته شده است.

[36] علی صدرایی خویی، کتابشناسی تجریدالاعتقاد، ج1، ص69ـ84، قم 1382ش.

برخی از حاشیه‌های نوع دوم (شرحی یا امضایی) عبارت‌اند از: مدارک الأحکام فی شرح شرائع الاسلام سیدمحمد موسوی عاملی (متوفی 1009)؛ حاشیه محقق کرکی (متوفی 940) بر مختلف‌الشیعه فی احکام‌الشریعه، نوشته علامه حلّی (متوفی 726)؛ و حاشیه محمدباقر بهبهانی (متوفی 1205) بر مجمع‌الفائده و البرهان ، تألیف مقدس اردبیلی (متوفی 993).
بهبهانی در نقد آن کتاب تا آن‌جا پیش‌رفته که گفته است.

[37] محمدباقر بن محمداکمل بهبهانی، ج1، ص253، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم 1417.

[38] محمدباقر بن محمداکمل بهبهانی، ج1، ص263، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم 1417.

اگر مناقشات اردبیلی را بپذیریم، دیگر اثری از شرع و فقه نمی‌ماند.
همچنین محقق خوانساری در حاشیه خود بر شفای ابن‌سینا ، در موارد زیادی به نقد آن پرداخته است.

[39] حسین‌ بن محمد محقق خوانساری، الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، ج1، ص43، چاپ حامد نا‌جی اصفهانی، قم 1378ش.

[40] حسین‌ بن محمد محقق خوانساری، الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، ج1، ص574ـ575، چاپ حامد نا‌جی اصفهانی، قم 1378ش.

[41] حسین‌ بن محمد محقق خوانساری، الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، ج1، ص578، چاپ حامد نا‌جی اصفهانی، قم 1378ش.

[42] حسین‌ بن محمد محقق خوانساری، الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، ج1، ص730، چاپ حامد نا‌جی اصفهانی، قم 1378ش.

[43] حسین‌ بن محمد محقق خوانساری، الحاشیه علی الشفاء (الالهیات)، ج1، ص743، چاپ حامد نا‌جی اصفهانی، قم 1378ش.

نوع دیگر حاشیه‌ها، حاشیه‌های فتوایی‌اند که آن‌ها را می‌توان مشابه حواشی نقدی یا حتی از انواع آن تلقی کرد.
این حاشیه‌هاــ آنچنان‌که در میان فقها ، به‌ویژه فقهای شیعه ، مرسوم بوده ــ برحاشیه برخی کتابهای فقهی و در حاشیه مطالبی نوشته می‌شده که فقیهِ حاشیه‌نویس، نظری مغایر با نظر نویسنده متن داشته است.
حاشیه‌نویس با درج حاشیه فتوایی خود، تفاوتهای نظر خود را با نظر نویسنده معلوم می‌کرده و عدم درج نظر حاشیه‌نویس درباره مطالب دیگر، در واقع به منزله تأیید و امضای آن رأی بوده است.
نمونه‌ای از این‌گونه آثار، حواشی فتوایی بسیاری است که بر تبصرهالمتعلّمین فی احکام‌الدین علامه حلّی (از فقهای متقدم)، و حواشی فتوایی متعددی است که بر عروهالوثقی تألیف سیدمحمدکاظم طباطبایی‌یزدی (متوفی 1337، از فقهای اخیر) نوشته شده است.

[44] قابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص8.

[45] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص31.

در فرهنگ اسلامی

سنّت حاشیه‌نویسی در فرهنگ اسلامی، متضمن فواید و دستاوردهای درخور توجهی بوده است.
به‌طور کلی، حاشیه‌ها سیر تطور و تحول و تعامل علمی جامعه مسلمانان را نشان می‌دهند.

[46] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج6، ص8.

علاوه بر این، حاشیه‌ها به‌ویژه حاشیه‌های مستقل، حاوی فواید متن‌پژوهانه و نسخه‌شناسانه نیز هستند و به کار تصحیح نسخ خ

شماره پشتیبانی برای ارسال اس ام اس : 09054791747