پاورپوینت روشنفکري ديني

چکیده:

در این مقاله نویسنده با اشاره به سه مؤلفه تعقل، آزادی و اصلاح طلبی در تعریف روشنفکری، نسبت دین با روشنفکری را مورد بررسی قرار می دهد و تلاش می کند تا به نوعی میان روشنفکری و دینداری پیوند برقرار نماید.

روشنفکری مقوله ای جدید است. در تعریفی که از روشنفکری ارائه می شود می توان به سه مؤلفه اشاره کرد: اگر این سه مؤلفه در فردی وجود داشته باشد می توان او را روشنفکر دانست. مؤلفه اول خردگرایی است. روشنفکر به تعقل اهتمام جدی دارد و محور کارهای او را تعقل تشکیل می دهد. مؤلفه دوم آزادگی است. اعتراضهایی که از سوی روشنفکر در مقابل قیود آزادی ابراز می شود بر همین اساس است. مؤلفه سوم این است که روشنفکران عموما افرادی اصلاح طلب هستند و می توان این اصلاح گری را تا حد یک انقلاب پیش برد.

وقتی که نسبت روشنفکری (با سه مؤلفه فوق) با دین و در جامعه ما با اسلام سنجیده می شود، موضوع کمی پیچیده تر است. در مورد مؤلفه اول و دوم ممکن است این سؤال پیش آید که آیا روشنفکری اساسا با دین سازگار است یا نه؟ به این پرسش هم پاسخ مثبت و هم پاسخ منفی داده اند. برخی گفته اند این دو ناسازگار هستند و نمی توان طرح عقلانیت را به انتها رسانید مگر اینکه نسبت به دین «لابشرط و لااقتضا» و بی تفاوت بود. جالب این است که این جواب را هم برخی از روشنفکر بیان کرده اند و هم برخی از دینداران.

در این میان جریان دیگری وجود دارد که فکر می کنم در نیم قرن اخیر در جامعه ما به شدت رشد کرده است. این جریان به نوعی سازگاری میان روشنفکری و دین، یا دین و عقلانیت، یا دین و آزادی یا به بیان عمومی تر، تجدد و سنت قائل است و معتقد است که می توان این دو را سازگار کرد. میزان این سازگاری در میان این گروه که روشنفکر دینی نامیده می شوند متفاوت است. با این مقدمه می توان پاورپوینت روشنفکري ديني را تعریف کرد. در اینجا منظور ما از دین، اسلام است: پاورپوینت روشنفکري ديني، روشنفکری است که آن سه مؤلفه مذکور (خردگرایی، آزادگی، اصلاح گری) را در خود دارد، ولی به مؤلفه چهارمی نیز معتقد است: دغدغه دین داشتن. پس دغدغه اصلی پاورپوینت روشنفکري ديني، دنبال کردن اهداف دین و منافات نداشتن اقوال و افعالش با دین است. در نیم قرن اخیر افرادی در جامعه ما ظاهر شدند که این چهار مؤلفه را در خود جمع داشته اند. اگر بخواهیم معرفت موجود دینی را با همه لوازم آن بپذیریم، در مواردی به تعارض با پروژه عقلانیت و روشنفکری می انجامد. روشنفکر دینی در هر دو منطقه تصرف کرده است. یعنی هم در حوزه روشنفکری تصرفاتی کرده و قیودی قائل شده و هم در حوزه معرفت دینی به تلقی گذشتگان از دین سوهانی کشیده و پالایشی انجام داده است. چنین است که او هم توانسته روشنفکر باقی بماند و هم دیندار.

دقت کنید که من نگفتم روشنفکر دینی در اصل دین تصرف کرده است. این داعیه بعضی از متدینان است. در آنچه که به عنوان فرهنگ دینی یاد می شود عرفیات فراوانی راه پیدا کرده است. پاورپوینت روشنفکري ديني در مقام پالایش این عرفیات از تعالیم دینی به تمامی از ناحیه کتاب و سنت نیست; بلکه بخشی از این فرهنگ، برداشت انسانهای متاثر از مکان یا زمان خاص است که به تدریج به عنوان عرف دینی مطرح شده است; گرچه ممکن است به هیچ وجه ریشه و منشا دینی هم نداشته باشد. آیا روشنفکر دینی می تواند خردورزی را تا به انتها پیش ببرد و به پروژه آزادی تا آخر وفادار باشد؟

روشنفکر دینی در بخش نظری، فارغ از اعتقادات شخصی و دینی خود می تواند تا به انتها در مورد هر امری بحث کند و بیندیشد. به تعبیر دیگر، در حوزه نظری، برای دیندار چه روشنفکر و چه غیرروشنفکر – به شرط اینکه عالم و متخصص باشد – هیچ مرزی وجود ندارد.

در هیچ یک از متون دینی ما هیچ مرز ممنوعی در حوزه نظر و اندیشه مشاهده نمی شود. حتی در حوزه بیان در مجامع علمی نیز هیچ خط قرمزی به لحاظ دینی ندارد. بنابراین، اگر منظور از عقلانیت جواز نقادی همه سطوح و حوزه هاست، می توان گفت متخصص و عالم در هر امری می تواند چنین کند. برای عالم هیچ خط قرمزی در اندیشه وجود ندارد. به نظر من عقلانیت انتقادی در حوزه نظری و اندیشه ورزی و برای متخصصان آزاد است و هیچ قید و بندی ندارد. شخص عالم حق دارد در مجامع علمی در مورد هر موضوعی – اعم از دینی و غیردینی – با رعایت ضوابط علمی سخن بگوید، تنها قید، رعایت موازین و زبان علمی است. همین و بس.

یک موضوع باقی می ماند: آیا این گونه بحثها را به حوزه عمومی کشاندن، به نحوی که متخصصان و غیرمتخصصان درباره آنها اظهار نظر کنند، مجاز است یا نه؟ اگر در متون و تعالیم دینی ما قیودی در مورد طرح این گونه مباحث نظری وجود دارد، این قیود متوجه حوزه عمومی و طرح این مباحث برای توده مردم است. به میزانی که جامعه رشد کند، مهیای ورود به چنین مباحثی می شود و به همین میزان این مباحث به تدریج در جامعه امکان طرح پیدا می کند. اما اینکه آیا مصلحتی نیز برای طرح این گونه مباحث در حوزه عمومی وجود دارد بحث دیگر

شماره پشتیبانی برای ارسال اس ام اس : 09054791747